Ауыл шаруашылыы даылдарыны селекциясы жне тым шаруашылыы туралы жалпы тсінік.

Срыптау оны трлері мен дістері

Срыптау- а.ш сімдіктеріні жаа сорттарны алу. Ч. Дарвин сімдік сорттарыны жне жаа тршелер мен трлерді пайда болу негізі- бір ана орта баыт срыптау екендігін анытады. Табии срыптау- за мерзім ішінде жретін былыс. Табии срыптау оршаан ортада екі баытта жреді: немі даму срыптауы- кез келген рпатар осындысында жаа згерісті немесе бірнеше осындылары болуын амтамасыз етеді. Тоталан немесе траты срыптау рпатаы тым уалау асиеттеріні тратылыынан, бірнеше рпа бойынша тіршілікті бір- бірінен айырмашылыыны болмауына жадай жасайды.

олдан срыптау- олдан срыптау арылы адамдар табиатта брын болмаан, жаа тіршілік ала алады. оршаан ортаа байланысты пайда болан сімдік топтарыны з ерекшеліктері болады. Срыптау нтижесінде рашылы айматарында пайда болан сімдіктер топтары ылалды жерде пайда болан топтара араанда німді аз береді, масатары ыса, ал дндері са келеді.

Жаппай срыптауда алашы з ерекшеліктері бар рпатар тобы бір мезгілде кптеген жзден, бірнеше мыа дейін жетеді. Алашы жылы бастапы рпатан элиталы е жасы сімдіктер блініп алынады. Оларды дн німдерін айта осып, таы себедіде, смдіктер ішінен жасыларын срыптап алады. Жаппай срыптау дісімен кпжылды шптерді барлы жне арабидайды кптеген сорттары алынады. Бл дісті е байаларлытай кемшілігі- тадалып алынан сімдіктерді р рпаын тексеру ммкіншілігіні жотыы. Жаппай срыптау дісіне тн кемшіліктер, жекелей срыптау дісін пайдалану арылы жойылады.

Жекелей срыптау- бл дісті негізі- жекелеген сімдіктерді срыптап алып, болашаа райсысынан алынан рпатарды жекелей сатау, кбейту. Алашы тадалып алынан сімдітерді рпатарын бірнше рет тексеруден ткізеді. лсіз кездейсо срыпталан сімдіктер жарамсыз деп табылып, шетке ысырылады. здігінен тозаданатын даылдармен жмыс істегенде, детте бір рет жекелей срыптау олданылады. Алашы рпатар ретінде табии, буданды жне бір- бірінен айырмашылытары бар рпатарпайдаланылады. Тадап алынан табии бір сімдікті рпатары- линиялы , оны негізінде алынан сорт- линия, ал тадалып алынан будан рпатары буданды линия, одан алынан сорт- буданды сорт деп аталады.

Жыныс мшесіз кбейетін сімдіктерде жргізілетін жекелей срыптау клоунды срыптау деп аталады. Клон- шыан тегі бір, жыныс мшесіз кбейетін- сімдіктерді рпатары. Клонды срыптауды жаа сорттарды шыару шін немесе тым жасарту жмыстарында пайдаланады. Е жасы клонды туыстар рпатары сынау жне кбейту жмыстарында ала ойлан масаттара толы жауап беретін болса, сорта айналады.

Ауыл шаруашылыы даылдарыны селекциясы жне тым шаруашылыы туралы жалпы тсінік.

сімдіктер селекциясы (лат. selectіo – тадау, срыптау) – сімдік сорттары мен гибридтерін шыару дістері туралы ылым саласы.
німді срыптау, іріктеуге байланысты трт кезеге блінеді:

Ерте заманы селекция (арапайым селекция);Халыты селекция;нерксіптік селекция;ылыми зерттеу селекциясы. арапайым селекция е алаш адамдар егіншілікпен айналыса бастап пайда бола бастады. Ол кезде те арапайым трде будандастыру процесстері жргізілді. Біра селекцияны на шырау кезеі жзеге асырылмады.

Халыты селекция жануарлар мен сімдіктерді тымдарын жасартумен атар олдан срыптау дістері бірте-бірте дамыды.Бл кезеде ауа-райыны жасы жадайына, бейімделген олдан срыпталан жасанды трлер ене бастады. Халыты селекция селекцияны алтын кезеі болып табылады.

ндірістік селекция 18-19 басында лкен арынмен дамып, селекциялы ксіпорындар рыла бастады. Мнда сімдіктерде дн байлау кезінде жыныс жне жынысты процесстері анытала бастады. олдан рытандыру жне жартылай будандастыру процесстерін зерттеу селекциялы тжірибе шін маызды кезе болды.

ылыми селекция бл 19-20 арынды дами бастаан кезе болы болып табылады. Мнда селекцияа алымдар лкен лес оса бастады. алымдарды теориялы ілімдері тжірибе жзінде асан кезе алыптасты. ылыми селекцияны е алашы іргетасын Ч.Дарвин «Органикалы дниені эволюциясы» ілімін сынды. Вавилов селекцияа лкен лес оса бастады. Ол зіні ебегінде «сімдіктер мен жануарларды алыптастыруа адамны араласуы» болып табылады деп крсетті. Ол жеміс жидектерді зерттеу арылы сімдіктерді кптеген трлерін шыарды. 20 басында селекция пн ретінде алыптасты. Селекциялы тжірибе мекемелері рылып, жоарыдрежеге жете бастыды.

Е алаш жаа сорттар шыарыланда тек срыптау дістері олданылды. Ал азіргі кезде будандастыру мутагенез биотехнология, полиплоидия дістері олданылды. Селекция мынандай пндермен тыыз байланысты:

Жасушаны ішкі рылымын зерттейтін селекция- цитология.

Тым уалаушылыпен згергіштікті селекция -генетика.

Азада жне сімдіктерде болатын ішкі былыстарды зерттейтін селекция- физиология.

Аурулармен зинкестілерді зерттейтін селекция фитопотология жне энтология

Тым шаруашылыы- ауыл шаруашылыында даылдарыны аудандастырылан сорттары мен будандарыны жоары сапалы сортты тымын кбейтіп, шаруашылытарды амтамассыз етумен атар, тымны кбейтіп, шаруашылытарды амтамассыз етумен атар, тымды днні сортты, биологиялы жне нім беру асиеттеріні саталуын адаалып отыратын ауыл шаруашылыы ндірісіні негізгі бір саласы.

Тым жаарту негізгі элита болып табылады. Элита француз тілінен аударанда те жасы деген маынаны білдіреді. Яни, бл дегеніміз-сортты е жасы срыпталып алынан сімдіктеріні рпаы.

Сортты генетикалы трыда саталуын адаалауда жекелей жне жаппай срыптауды маызы зор.

Элиталы тым сіру кестесі:

І-жекелей срыптауда:

1) 1-ші жылы тымды сынау питомнигі;

2) 2-шіжылы тымды сынау питомнигі;

3) 1-4 жылы кбейту питомнигі;

4) суперэлита;

5) элита

Жаппай срыптау:

1) 1-2 жылыпитомнигі;

2) суперэлита

3) элита.

азастанда тым шаруашылыын йымдастырудаы бірінші ылыми-ндірістік тр-1996 жылы аза егіншілік ылыми-зерттеу институтында рылан республикалы “асыл-тым” ассоцициясы.