Сімдік шаруашылыы - ауыл шаруашылыыны негізі
сімдік шаруашылыы егін шаруашылыы егіншіліктен, баша шаруашылыы мен жзім сіруден трады.
Егіншілік даылдар тріне арай асты шаруашылыы, техникалы, азыты, ккніс-баша даылдары мен картоп сіруге блінеді.
Егін шаруашылыы географиясына табии факторлар, яни топыра пен агроклиматты жадайлар (жылу, жары, ылал) тікелей сер етеді.
Белсенді температуралар жиынтыы орманды дала зонасында 1800- 2000°-ка, дала зонасында - 2000-2600°, шлейт зонада - 2400-3000° жне шл зонасында 3000°-тан жоары болып келеді.
сімдікті жылу сйгіштігі жоары болан сайын, оны сіруге кп млшерде белсенді температуралар жиынтыы ажет. сімдікті ылалмен амтамасыз етілуін ылалдылы коэффициентіні кмегімен анытайды.
Ауыл шаруашылы даылдарын орналастыруды климатты жадайларына талдау жасау шін агроклиматты карталар пайдаланылады.
Еліміздегі егіншілікті басты саласы - днді даыл сіру (асты шаруашылыы). Олар егістік жерлерді 2/3 белігін амтиды. Е алдымен, бл - бидай, одан рі - арпа,жгері, кріш, слы, арамы, тары жне арабидай.
Бидай жылуды жасы кретін даыл, ол шін е ажетті топыра трлері - ара жне ара оыр топыратар.
Оны негізінде 3 ты облыстары - останай, Амола жне Солтстік азастан райды. Олар республикадаы астыты 4/5-ін береді.
азастанны жылы отстік аймаында кзде, ыса арай себілетін кздік бидай сіріледі. Ол ерте, маусым айында пісіп, кктемгі жне кзгі жауын-шашынды пайдаланандытан, траты нім береді.
Жылу жне ылал сйгіш, тропиктік сімдік — кріш, бл су жайылан егістік жерлерде - атызда (чек) сетін бізді еліміздегі бірден-бір даыл. Оны Отстікті суармалы жерлерінде, Сырдарияны (ызылорда облысы), Іле мен араталды (Алматы облысы) аарларында сіреді.
Арпа мен слы негізінен азыты сімдіктер. Арпа - тез пісетін, е тзімді есімдік боландыктан, барлы жерде таралан днді даыл. Слы ыстыа тзімсіз, ылал сйгіш сімдік. Оны негізгі сірілетін аудандары - Солтстік пен Шыыс.
Жылу мен жарыты сйетін жгеріні азастанны Отстігіндегі суармалы жерлерде, жылуды кп ажет етпейтін кздік бидайды елді Шыысында, рашылыа тзімді тарыны Батыс пен Солтстікте сіреді.
Техникалы даылдар - мата, ант ызылшасы жне кнбаыс.
Матадан баалы талшы, тымынан май алынатындытан, оны «а алтын» деп атайды. Оан, сіресе, кп млшерде жылу, жары рі мол су ажет. Ол шін е олайлы топыра - ср топыра. Елімізде мата шаруашылыымен тек жалыз Отстік азастан облысы (Сырдария мен Арыс) ана айналысады.
ант ызылшасы - ол жылуды, ылалдылыты, нарлы топыраты, сонымен атар кп ебекті ажет ететін даыл. Сондытан оны халы кп оныстанан суармалы жерлерде сіреді. Бізді елімізде ондай жерлер - Алматы жнe Жамбыл облыстары.
Кнбаыс — рашылыа тзімді, жылуы, жарыы мол, топыраы кнарлы жерлерде жакы седі. Оны азастанны барлы облыстарында дерлік сіреді. Біра егістік пен жинаудын, 3/5-і Шыыс азастан облысыны лесіне тиеді.
Картоп - бір уаытта азы-тлік, мал азыы, рі техникалы даыл болып табылады. Картоп нарлы, ылалды топырата жаксы седі, жазы салын жылдарда мол нім береді.
Оны егін шаруашылыы ммкін жерлерді брінде сіреді. німні 3/4 блігі Солтстік жне Отстік аудандарды лесіне тиеді, ал елімізді негізгі «картоп жйегі» болып брыннан бері Алматы облысы саналады.
Алуан трлі ккністер - негізгі рі арзан друмендер кзі болып табылады. Ккніс даылдарыны кпшіліі (ызана, ияр, баклажан, брыш) жылуды, жарыты, ылалды, нарлы топыраты сйеді. Баша даылдарыныц (арбыз, ауын, асаба, кді) олардан згешелігі - рашылыа тзімділігі, олар борпылда, мды топырата жасы седі. Ккністі 2/3-сін, ауын-арбызды 9/10-ын беретін ызылорда, Отстік азастан, Жамбыл жне Алматы облыстарын елімізді «друмен цехы» деп дрыс атайды.
Біра Отстік - е негізгі «азастан баы» емес, йткені батарды 3/5-і жне жзімдіктерді 9/10-ы Іле жне Талас Алатауларыны етегінде орналасан. Мнда жзімні 30-дай трі, еліміздегі алма (апорт) мен алмртты (орман аруы) е жоары сорттары сіріледі.
3. Мал шаруашылыы — ауыл шаруашылыыны мал німдерін ндіру шін мал сірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылыы халыты азы-тлікпен (ст, май, ет, т.б.) жеіл жне тама нерксіптерін шикізатпен (жн, тері, ет німдері алдытары, т.б.) ауыл шаруашылыы ндірісін кш-клік (ат, гіз, тйе, т.б.) жне тыайтышпен амтамасыз етеді. Мал шаруашылыы німдері мен оны алдытарынан мал азытары (майы алынан ст, ет-сйек жне сйек ндары, т.б.), дрі-дрмектер мен биологиялы белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды осылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылыы салаларына сиыр, ой, ешкі, жылыжне тйе шаруашылытары жатады.
Ірі ара сіру
Ірі ара сіру оыржай белдеуді табии жне мдени жайылымдармен жасы амтамасыз етілген орман, орманды дала, дала айматарында жасы жола ойылан. Дниежзі бойынша ірі араны мал басы 1,3 млрд-а жетіп отыр. ндірілетін стті барлыын дерлік, ал етті 35%-ын осы ірі ара малы береді. Интенсивті стті жне етті-стті баыттаы мал шаруашылыы дамыан елдерге тн, оларда мал олда да, жайылымда да баылады. німділік те жоары боландытан, бл шаруашылы саласы жылдан-жыла ркендеуде. Етті баыттаы мал кбінесе оыржай жне субтропиктік белдеулерді нерлым ра аудандарында таралан. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бау жне кшпелі мал шаруашылыы басым келеді. Дниежзінде етті е кп ндіретін елдер атарына АШ, ытай, Бразилия, Аргентина жне Ресей жатады.