Азастандаы мал шаруашылыы

 

 

 

Мал шаруашылыыны тарихы осыдан 10 мы жылдай брын жабайы жануарларды ола йрету кезеінен бастау алады. Алашыда мал шаруашылыы табии сипатта дамыандытан малдарды німділік баыттары мен тымдары санын лайтуа жеткілікті жадайлар болмады. Мал тымдарын шыаруды арын алуы мал шаруашылыы німдерін ндіру тауарлары сипат алан капиталистік атынастарды ркендеуімен тыыз байланыста жрді. Мыдаан жылды тарихы бар мал шаруашылыыныазастанны экономикалы, леуметтік жне мдени дамуындаы орны ерекше болды. 20 асырды басына дейін адамдарды л-ауаты мен трмыс тіршілік дегейі тгелге жуы мал шаруашылыыны ркендеу дегейімен аныталды. азастан жерінде мал шаруашылыы ежелден жайылым ауыстырып отыруды талап ететін кшпелі жйе бойынша дамыандытан негізінен ой, ешкі, жылы жне тйе сірілді. Салыстырмалы трде ктімді жне нарлы азытарды кп ажет ететін сиырды кеінен таралуы, сондай-а, аза халы трт тлік мал санатына оспайтын шоша сіруді ола алынуы 19 — 20 асырларда Ресейден орыс шаруаларыны оныс аударып келе бастауымен тыыз байланысты. Сол кездерде Орталы азастан аймаындаы мал шаруашылыы ерекшеліктерін анытау масатында жргізілген зерттеулер нтижесі мал трлері лес салмаыны тмендегідей боландыын крсетті.

азастанда 19 асырды соына дейін негізінен ой, ешкі, тйе жне жылы тліктері сірілуіні бірнеше басты себептері бар: Жер аумаыны 70%-а жуыын (182 млн. га) осы малдарды сіру арылы тиімді пайдалануа болатын жайылым алаптары алып жатты; айтылан малдар жергілікті табиат жадайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым азыын пайдаланып сіп-нді, сонымен бірге, жергілікті халы оларды зіндік ны тмен жне зор сраныса ие нім трлерін ндіру мен оларды деуді тиімді технологияларын (ет, май, сттен, таам, жн, теріден киім-кешек, кшпелі баспана —киіз й жасау) жасы мегерді. р трлі айматардаы мал шаруашылыыны дамуы мен тлік трлеріні лес салмаына наты аудандарды жер, су, ауа райыерекшеліктері лкен серін тигізеді. Сиыр сіру уелден-а топыраы нарлы, шалынды айматарда нтижелі жргізілсе, шл жне шлейт жерлерде малды негізгі блігін (80%-дан аса) уа малдар (ой, ешкі) рады.

 

азастанда 1916 жылы 18,4 млн. бас ой мен ешкі, 4,3 млн. жылы, 733 мы тйе, 5,0 млн. бас сиыр сірілді. 1918 — 21 жылыАзамат соысы мен бірнеше рет айталанан жт нтижесінде мал саны 1916 жылмен салыстыранда 3 еседен аса тмендеді. 1923 — 29 жыды аралыында ауыл шаруашылыын игеруге баытталан жан-жаты шаралар барысында мал саны айтадан 1916 жылы дегейге жеткізілді. Алайда, 1930 — 33 жылы ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру науанында жіберілген рескел ателіктер салдарынан мал басы 10 еседен аса ысарды. Республика мал шаруашылыын алпына келтіруде 1932 жылы Орталы комитетабылдаан “азастан мал шаруашылыы туралы” шешіміні маызы зор болды. рбір отбасыа 100-ге дейін ой-ешкі, 8 — 10 сиыр, 3 — 5 тйе мен 8 — 10 жылы стауа рсат берілді.

азастанда ауыл шаруашылыы мен ндірісті жоспарлы трде дамыту, жаа жерлерді игеру жне отырышылы мір салтыны берік орныуы Мал шаруашылыыны жаа баыттары — стті жне етті мйізді ірі ара мал шаруашылыын, биязы жне биязылау жнді ой шаруашылытарын, аракл ойы шаруашылыын ркендетуге ке жол ашты. 1934 — 90 жылы аралыында жымды жне кеестік шаруашылытар жмысыны жйелі йымдастырылуы Мал шаруашылыыны барлы салаларын айтарлытай жоары арында дамытуа ммкіндік берді. 1990 — 92 жылы азастанда малды 51, оны ішінде 18 ой, 11 мйізді ірі ара, 13 жылы, 3 тйе тымдары мен тымды топтары сірілді. Оларды жартысына жуыы 12 ой, 4 сиыр жне 3 жылы тымы азастан алымдары мен Мал шаруашылыы саласы мамандарыны бірлескен жемісті ебегі нтижесінде шыарылды. Осы мал тымдарыны гендік орын тиімді пайдалану, зоотехникалы талаптара сай азытандыру мен бауа негізделген технологияларды кеінен олданылуы жыл сайын 1,5 млн. тонна ет (сойыс салмаымен), 5,5 млн. тонна ст, 100 мы тонна (табии) жн жне 1700 мы данаа жуы аракл елтірісін ндіруді амтамасыз етіп келді. 1990 — 2000 жылы ауыл шаруашылыын реформалауда жіберілген кемшіліктер салдарынан мал саны крт кеміді, оны ішінде сиыр 2,4, ой мен ешкі 3,7, жылы 1,7, тйе 1,5 есеге азайды. Нтижесінде негізгі мал шаруашылыы німдерін ндіру клемі 2,5 — 3,0 есеге дейін ысарды.

Бл ауыл халыны леуметтік жадайыны крт нашарлауына алып келді, республика бойынша жан басына шаанда ет жне ет німдерін ттыну млшеріні 73 кг-нан 40 кг-а, ст жне ст німдеріні 311 кг-нан 208 кг-а дейін тмендеуіне келіп соты (ылыми негізделген млшерден 2 еседей аз). Ел экономикасыны траталуына байланысты, 2000 жылдан бастап Мал шаруашылыында оды згерістер орын ала бастады. 1999 — 2000 жылдармен салыстыранда (3-кесте), 2004 жылы сиыр 24,0 — 22,7%-а, оны ішінде аналы сиырлар 16,0 — 15,4%-а, ой мен ешкі 16,0 — 15,4%-а, жылы 5,4 — 7,2%-а, тйе 18,0 — 17,6%-а кбейді. Бл ретте ірі арамен (сиыр, жылы, тйе) салыстыранда, уа малдар саны (ой, ешкі) 20 асырды 90-жылдарыны басында тез кеміген болса, ал азір арындыра артып отырандыы байалады. Бірінші жадай реформаны алашы жылдарында уа малды баспа-бас есеп айыру ралы ретінде олдануа тиімді боландыымен, ал екінші жадай оларды сімталды асиеттеріні жоарылыымен тсіндіріледі.

Алыптасуы

аза жері — мал шаруашылыы алыптасан е кне айматарды бірі. Жабайы жануарларды ола йрету неолит дуірінен басталды. Е алаш ола йретілген й жануарлары — ой мен ешкі. ойды ары тегі — арар (муфлон), ал ешкінікі — таутеке. ой мен ешкі млшермен б.з.д. 8—7-мыжылдытарда ола йретілген деп есептеледі. Осы кезге жататын Жерорта теізі маайындаы тратарда ой мен ешкіні сйегі табылан.

Сиыр тымыны дл ай жерден шыаны лі аныкталмаан. Дегенмен де ола йретілген сиырды да е кне заманы сйегі б.з.д. 7-мыжылдыа жатады, ол Отстік Анадолы жерінде (Тркия) табылан. Б.з.д. 6—5-мыжылдыта Месопотамия жерінде мал шаруашылыы боландыы бгінде длелденген.