Моносахаридтер, рылысы, физикалы – химиялы асиеттеріне жне негізгі кілдеріне сипаттама берііз.

Кмірсулар – барлы тірі организмде негізгі энергия беретін заттар. з молекулаларыны крделілігіне арай кмірсулар 3 класа блінеді: моносахаридтер, дисахаридтер, полисахаридтер. Моносахаридтер гидролизденбейді. Олара глюкоза, фруктоза, галактоза, манноза, рибоза, дезоксирибоза жне басалар жатады.

Моносахаридтер – е арапайым кмірсулар. рамында бірнеше гидроксил топтары бар альдегидтер немесе кетондар болып табылады. рамына кіретін кміртегі атомдарыны санына жне гидроксильдік топтар санына арамай, альдозаларда альдегидтік топ , ал кетозаларда карбонильдік топ C=O функциональды топтар болып табылады. Моносахаридтерді эмпириялы формуласы (CH₂O)_n .

Е арапайым моносахаридтерге триозалар, глицеролды альдегид, кетоза жатады.

Моносахаидтерді D стереоизомерлері жиі кездеседі. Яни оларды рамындаы С асимметриялы атомны ОН тобы о жаында орналасады. Моносахаридтер негізінен тйы циклды рылым трінде болады. Моносахаридтерді циклденуі молекула ішілік конденсация есебінен іске асады. Бл кезде гидроксильдік топтаы сутегі карбонильдік топтаы оттегіне осылады, - байланысы зілгеннен кейін жартылай ацетальды немесе гликозидтік гидроксил тзіледі.

анттарды химиялы асиеттері оларды молекуласы рамында рекет жасаушы альдегидтік жне кетонды, сонымен атар гидроксильдік топтарды болуына байланысты. Сондытан анттар альдегидтерге, кетондара жне спирттерге тн реакциялар крсетеді:

1. Тотысыздану. Бл процесті пиридиндік дегидрогеназалар катализдейді жне алты атомды спирттер тзіледі:

2. Тотыуы. Моносахаридтерді тотыуы альдегидтік немесе бірінші спирттік топ бойынша жреді. Альдегидтік топ тотыан кезде альдон ышылдары тзіледі. Бірінші спирттік топ бойынша тотыу німдері урон ышылдары. Егер альдегидтік топ пен бірінші спирттік топты екеуі де тотыса, онда альдар ышылдары тзіледі.

3. Гликозидтерді тзілуі. Екі спирт зара рекеттескен кезде арапайым эфирлер тзіледі. анттар да мндай реакцияа кірісуі ммкін. Ал аномерлік, гликозидтік гидроксильді реакцияласу абілеті е жоары. Егер кміртегіні аномерлік атомы ана баса осылысты спирттік тобымен реакцияласатын болса, ондай реакция німі гликозид деп аталады. Бл реакция кезінде пайда болан байланыс гликозидтік деп аталады. Дисахаридтер мен полисахаридтер рамындаы моносахаридтерді коваленттік байланысуы осылай жзеге асады.

· Глюкоза – бос кйінде жануарлар мен сімдіктер лпасында кездеседі. Суда жасы ериді, тттілігі сахарозадан екі есе кем.

· Фруктоза – жемістерде болады, бос кйінде бал рамында болады. Сахарозадан тттілеу, суда жасы ериді.

· Галактоза – бос кйінде кездеспейді. Ст анты рамына кіреді. Суда ериді.

· Манноза – адам жне жануар организмінде кездеспейді, сімдік рамында кп.

· Аминоанттар – рамында азоты бар гексозалар.

· Пентозалар – табиатта ке таралан. Бос кйінде кездеспейді. Маыздылары: рибоза, дезоксирибоза, ксилоза т.б.

Дисахаридтер,рылысы:тотысыздандыратын жне тотысыздандырмайтын анттар.Химиялы асиеттеріне жне негізгі кілдеріне сипаттама берііз.

Дисахаридтер – рамында екі моносахарид алдыы бар кмірсулар. Тотысызданбайтын (сахароза,) жне тотысызданатын (лактоза, мальтоза) .Дисахаридтер молекулалары зара оттек атомы арылы жаласан моносахаридтерді екі алдыынан ралады. Молекулалы формуласы C₁₂H₂₂O_11. Мнда моносахаридтерді арасында гликозидтік байланыс алыптасады.Табиатта бос кйінде 2 дисахарид-сахароза мен лактоза кездеседі.Сахароза- -D глюкоза мен - D-фруктоза алдытарынан ралады.

Бос карбонильдік тобы жо,сондытан дисахаридті тотысыздандырышты асиеті болмайды,Фелинг сйытыымен реакцияласпайды.Сахароза гидролизденгеннен кейін реакция німдерінде тотысыздандырышты асиет пайда болады.Сахарозаны детте ант амысынан алады.Сахароза-баалы азыты нім,дмі ттті,суда жасы ериді.Егерде сахароза ерітіндісінде сахараза ферментін осса,глюкоза мен фруктозаны те молекулалы оспасы тзіледі.Ол сахарозадан тттірек,себебі бос фруктоза бар.Лактоза- - D- галактоза мен -D глюкоза молекуласыны алдыынан ралады.Формуласы:

Лактоза тотысыздандырыш ант.Ол ст рамында болады.Мальтоза-бл дисахарид крахмал мен шликогенні шала гидролизденуі нтижесінде алынатын нім болып табылады.Ол -D глюкозаны 2 молекуласы алдыынан ралан.Мальтозадаы гликозидтік байланыс крахмалды амилозалы фракциясында ) баытта болады.

Изомальтоза-мальтоза сияты біра рылым формуласыны айырмасы мндаы гликозидтік байланысты табиаты біршама басаша, ) болады.Изомальтоза крахмалды жне гликогенні амилопектиндік фракциясына кіреді.Целлобиоза-целлюлозаны шала гидролизіні німі.Бл дисахарид D-глюкозаны 2 молекуласы алдыынан раланмен,мальтоза мен излмальтозаа араанда гликозидтік байланысы басаша- - ( ). -гликозидтік байланысты зетін ферменттер - -гликозидтік байланыса сер етпейді.