Полисахаридтер, рылысы: гликоген, крахмал жне целюлозаны рылысымен атаратын ызметітеріне сипаттама берііз.
Полисахаридтер - крделі кмірсулар, олар гликозидтік байланыспен жаласан моносохаридтерден ралады. Полисахаридтерге жататындар: крахмал, гликоген, целлюлоза, инулин, гемицелюлоза, пентозандар т.б.
Кейбір полисахаридтер мукополисахаридтер деп аталады, олар аминосахаридтерден жне урон ышылынан трады. Мукополисахаридтерге жататындар: гиалурон ышылы, хитин, лигнин, гепарин, т.б. полисахаридтер те крделі, оларды рамына 1000 а дейін, тіпті одан да кп моносахарид алдытары кіреді. Сондытан оларды малекулалы массасы да те жоары, милион, тіпті одан да жоары болады.
Крахмалды жалпы формуласы (С6H10O5)n мндаы n млшері бірнеше мыа жетеді. Крахмал сімдіктерді негізгі оры болатын кмірсу жне адама азы тлік, мала жем шп болатын аса маызды полисахарид.
Крахмал екі бліктен: амилоза мен амилопектиннен трады. Амилопектин крахмал дніні сырты абыын райды. Бл екі бліктеде негізінен жеке –D-глюкозалар. Амилозаны рылымы тарматалмаан созылыы келеді, мнда глюкоза молекуласыны алдытары (1000-4000) (14) байланыс арылы жаласан.
Тменде – глюкоза алдыынан (14) байланыс арылы ралан амилозаны зын тізбегінен зінді келтірілген.
Амилопектинні рылымы тарматалан болып келеді, мндаы негізгі тізбек (14) байланыс арылы жаласан глюкоза алдытарынан ралады, осы тізбектен ыса тарматар шыады, ол тарматар тізбекке гликозидтік байланыстар (16) байланыс арылы жаласан болады.
Тменде амилопектинні рамыны зіндісі берілген.
Ферменттер серімен немесе ышылдарды атысуымен крахмал гидролиз кезінде бірнеше арлы німдерге (декстриндер, мальтоза, изомальтоза) тзілгеннен кейін –D-глюкозаны n молекуласы пайда болады.
Крахмал а нта зат, суда ерімейді, ісінеді, ысты суа салса клейстер береді. Амилоза суда ериді, йодпен сер еткен кезде кк тске боялады. Амилопектин суда ерімейді, йодпен сер еткен кезде клгін тске боялады.
Гликогенні де жалпы формуласы крахмалдікіндей (С6H10O5)n, біра мндаы n шамасы крахмалдаыдан азыра. Гликоген жануаоларды полисохарид оры. Сторекті жануарларда гликоген негізгі жиналатын орны – бауыр мен блшы еттер, анда да жне азыра млшерде баса лпаларда да кездеседі. Жануарлар мен адам организмінде гликоген здіксіз тзіліп жне ыдырап жатады. Ол организмге уат беретін затты ор. Гликоген де гликозидтік байланыстар – - (14) арылы жаласан жеке D- глюкозалардан ралады.
Мнда амилопектинмен салыстыранда негізгі тізбекке (16) байланысы арылы жаласан бйірлік топтар айтарлытай кп. Гликогендегі негізгі тізбекті бойында глюкозаны р 12 алдыы сайын тарма кездеседі, ал амилопектинде ондай тарма р 24 алдытан кейін кездеседі. Крахмал молекуласына араанда, гликоген молекуласыны тармаы кп жне оны рылымы ашы. Бл жадай ферменттерді гликогенге тигізетін серін кшейтеді, гликогеннен глюкозаны зіліп блінуін жеілдетеді.
ышыл сер еткенде немесе фермен атысан кездегі гидролиз нтижесінде гликоген ыдырап декстринге иайналады, бдан кейін мальтоза мен изомальтоза блініп шыады. Гликогенні толы гидролизі кезіндеD- глюкоза молекулалары ана тзіледі.
Таза глюкоген а тсті нта, суда ериді де коллоидты ерітінді тзеді. Йодпен сер еткен кезде ызыл тске немесе ызыл оыр тске боялады. Бауырды беткі жаында тйіршік трінде болады. Молекулалы массасы те жоары -1-1,5 млн шамасындай. Гликогенні рылымы амилопектинні рылымына те сас.
Целюлоза – сімдіктер клеткасыны негізгі материялы, оны жалпы формуласы (С6H10O5)n, мндаы n шамасы бірнеше мы. Целюлоза D- глюкоза молекуласы алдытарынан трады, ол алдытар (14) гликозидтік байланыс арылы жаласады. Глюкоза молекулалары алдытарынан ралан полимерлік тізбек целюлоза рамына тарматалмаан. Осындай тізбектер зын талшытар микрофибриллалар тзіп бірікен, мндаы тізбек саны 40 шамасына дейін барады. р тізбекте мыдаан глюкоза алдытары бар. Целюлозаны р тізбегіні арасында сутектік байланыс пайда болады, ондай байланыса глюкозаны р алдыынан ш ОН тобы атысады. Осан байланысты целюлоза талшытары те мыты жне целлюлозаны зі суда ерімейді. Тізбектер арасындаы сутектік байланыс арасында сімдік клеткаларында бірнеше абаттан ралан мыты абы алыптасады. сімдік клеткалары абыын раан целюлоза талшытарын гемицеллюлоза, пектин жне легнин сияты полисахаридтер осымша зара жабыстырып цементтейді, байланыстырып біріктіруші материал ызметін атарады. Гемицелюлоза негізінен D-ксилоза алдытарынан, пектин, D- галактуронат алдытарынан ралады. Лигнинні рылымыазірше толы анытаан жо. Мал азыында 40-45% шамасына дейін целюлоза бар, ол негізінен сімдік клеткаларыны абыын райды. Мата сімдігіні талшытары целлюлозаа мейлінше бай келеді, оны млшері 98-99% шамасына дейін болады. аазды жасы соттары таза целлюлозадан трады.
Таза целлюлозаны талшытанан рылымы бар жне органикалы еріткіштерде ерімейді. Ол Швейцер реактивінде (мыс гидрототыыны аммияк ерітіндісінде) ериді. Целлюлозаны молекулалы массасы толы аныталан жо, шамамен 10 млн млшерінде. Химиялы реакцияларда спирттік асиет крсетеді, ышылдармен реакцияласып р трлі эфирлер тзеді. Целлюлозаны мндай асиетін нитроцеллюлоза, ттінсіз о дрі, визкоз жібегі сияты заттарды алу шін пайдаланады.