Жай жне крделі анттар. Негізгі кілдерін жне оларды биологиялы маызын крсетііз.

ант – ант ызылшасы мен ант амысынан алынатын таамды нім. А, сары немесе оыр тсті, ттті дмді кристалл. антжне шапа ант (рафинад) трінде шыарылады. 100 г антты энергетикалы ндылыы (калориялылыы) 1,68 МДж (400 ккал) шамасында. рамы жаынан анттарды кпшілігі – кмірсутекті сумен осылысы Сn(Н₂О)m. Мысалы, гексоза С₆Н₁₂О₆, сахарозаС₁₂Н₂₂О₁₁, сондытан оларды кмірсулар деп те атайды. ант кондитер, нан пісіру, консервілеу, шарап жасау, т.б. ндірістерде пайдаланылады.^[1][2]

Таам ретінде олданылатын ант адам организміні алыпты тіршілік етуіне бірден бір ажет химиялы заттар — анттар мен кмірсулар тобына жатады. Кмірсу жне май алмасуыны бзылуымен бірге жретін кейбір ауруларда (диабет, семіру) антты пайдалануды бірден шектеген жн. Дене ебегімен жеткілікті дрежеде айналыспаанда, сіресе арт адамдара антты млшерден тыс пайдалану жрек-ан тамыр ауруларын туызады. ант крделі (крахмал, лактоза, сахароза) жне арапайым (глюкоза, фруктоза) болып екі топа блінеді. Е ке тараан крделі ант — крахмал — нанны, картопты, жарманы рамында болады. Ккністерде, жемістерде жне баса кейбір азы-тліктерде крахмалдан баса, лактоза (ст апты), зіндік ас анты — сахароза (ызылша немесе ант раы) бар. Бл німдерде жай ант та кездеседі, оларды ішінде е жиі тарааны глюкоза (виноград апты) жне (жеміс-жидек анты). Глюкозаны кп млшері — жзім шырынында, ал фруктозанікі — жеміс-жидектер мен балда болады. арапайым ант (сіресе глюкоза) организмге жеіл сіеді жне брінен де кп млшерде энергия береді, сондытан оларды шыл трде адамны л-уатын молайтатын заттар ажет болан кезде пайдаланан жн.

Ас антын — сахарозаны — ант ызылшасыны тамырынан жне ант раынан алады. Ас орыту кезінде лсіз ышылдар мен ферменттерді серімен ас анты глюкоза мен фруктозаа блініп организмге тез сіеді. Ас анты 200С-тан жоары ыздырыланда бояыш заттар (яни антты карамельденуі) пайда болысымен жіктеле бастайды; бл процестер кондитер нерксібінде ке олданылады. оюланан (64%-тен астам)

Сорбит

ант ерітіндісін консервілеуге болады, айнатпа, джем, сондай-а жеміс пен жидекті консервілеуде антты олданылуы осыан негізделген. ант орнына олданылатын заттар блара сорбит пен ксилит жатады. Оларды антты пайдалануа болмайтын жадайда (ант диабетімен ауыранда, семіргенде) олданады.

Сорбит — а тсті, ттті, иіссіз, суда жасы еритін кристалды нта. Ол шетенні жемісінде жне кптеген жеміс-жидектерді рамында болады. Сорбитті тттілігі анта араанда 2 есе аз. Организмге сігеннен кейін, андаы ант млшерін арттырмайды. Диабетпен ауырандарды за уаыт бойына тулігіне 100 г-а дейін сорбитті пайдалануы оны толыынан зиянсыз екендігін анытады. Сондай-а оны т ызметін жасартуа да пайдаланады.

Ксилит те сорбит сияты олданылады. 50 г-нан арты пайдалануа болмайды.

Арапайым липидтер, молекулалы рамы мен рылымы, трлері. арапайым липидтерді биологиялы рлін сипаттап жазыыз.

Липидтер дегеніміз табии заттар тобы. Олар іс жзінде суда ерімейді, біра органикалы еріткіштерде (хлороформ, эфир, этанол) ериді. Белоктармен, кмірсулармен атар липидтер организмні барлы лпалары клеткаларыны рамына кіреді.

Липидтер бірнеше кызмет атарады.

1) энергия орыныы негізгі трі жне тірі организмдер шін кміртегі атомдарын беруші,

2)клетка мембранасыны рлымдык жне рецепторлы блігі,

3) баса дамаызды биологиялы косылыстарды алы заты бола алады,

4) ораньпп кызметін атара алады,

5) липидтерде кптеген витаминдер ериді.

Химиялы рамы мен рлымы жаынан липидтер 3 класа блінеді.

1) Майлар немесе бейтарап майлар-карапайым липидтер, мндай лигтидтерге триглициридтер мен балауыздар жатады.

2)Май тріздес заттар немесе липоидтар-крделі лташдтер. Мндай липидтерге фосфолипидтер, сфинголипидтер, стеролдар жне стеридтер жатады.

3)Стероидтар

Майлар дегеніміз триглицеридтердін оспасы. Триглицерид-ш атомды спирт глицерин мен май ышылдарыны ш молекуласынан ралан крделі эфир.

Гидролиздеген кезде май глицеринге жне май ышылдарына жіктеледі.

Триглицеридтер химиялы трыдан бейтарап, инертті болады. Олара мынандай реакиялар тн: гидролиз реакцясы, гидрогендену, гидроасын тотытарды тзілу реакциясы, майларды асын тотыып ашуы, майды кебуі. Липидтерді гидрофобты (грекше hydor— су жне phobos — орыныш) асиет крсетуіні жасуша тіршілігіндегі маызы зор. Себебі жасуша мембранасыны ортаы екі абаты фосфолипид молекуласынан трады. Фосфолипид молекуласы жасушаа сырттан ажетсіз заттарды ткізбейді жне сырты ортаа жасушадаы заттарды шыармайды. Осыны нтижесінде жасушаны химиялы ортасы траты болып саталады. Липидтерді ішінде кп тараланы жне е негізгісі — майлар. Майларды химиялы рылымы крделі болып келеді. Оны молекуласы ш атомды спирт — глицерин мен жоары молекулалы май ышылдарынан тратындыы мынадай формулада бейнеленген:

R₁, R₂, R₃ радикалдарыны орнына кез келген пальмитин, стеарин, олеин жне т.б. ышылдары болуы ммкін.

Балауыз – крделі эфирлер, зын тізбекті аныан немесе аныпаан май ышылдарынан (16-30 С атомы) жне зын тізбекті спирттерден ралан. Балауызды рамында бос май ышылдары, спирттер, кмірсулар, бояушы жне иісті заттар болады.Оны рамы крделі. Іс жзінде ара балыны балауызы, спермацет( кашалот китіні бас уысынан алынады), ланолин (ойды тері майынан алынады) рамыны негізін крднлі эфир пальмитомирицил райды:

О

СН ₃ – (СН₂)₃ – С – О – СН₂ – (СН₂)₂₃ – СН₃

Ланолин рамында холестерол, пальмитин ышылы, миристин ышылы, олеин ышылы, капрон ышылы кп болады.Балауыз – метаболизмні соы німі. Ол жа абы трінде орналасады жне оранышты ызмет атарады. Балауыз су старына, жануарлара ажет, ол сты ауырсынына , жануарлар терісіне су жпайтын асиет береді. Араны р 8кг балынан 1кг балауыз жиналады.

Кптеген жасушалардаы майды млшері ра зат массасыны 5—-10%-ын райды. Алайда рамыны 90%-а жуыы майдан тратын жасушалар да болады. Мысалы, жануарларды тері астындаы май абаты, май бездері, шарбы (арынны сыртындаы жа май), тйені ркеші жне дельфин стіні 40%-ы майдан трады. Липидтерді гидрофобты асиет крсетуіні жасуша тіршілігіндегі рлі ерекше. Себебі жасуша мембранасыны ортаы екі абаты фосфолипид молекуласынан трады. Фосфолипид молекуласы жасушаа сырттан ажетсіз заттарды ткізбейді, керісінше іштен сырты ортаа жасуша заттарын шыармауды нтижесінде, оны химиялы ортасы траты болады. Сол сияты липидтер жйке лпасында, мида кп млшерде бар. Сонымен атар жйкені миелинді абышасын зерттеуді нтижесінде фосфолипидтерді маызы айындала тсті. Май трізді заттара: холестерин, майда еритін А, D витаминдері жне кейбір гормондар жатады.

 

Майларды физикалы асиеттері, химиялы асиеттері (гидролиз, гидрогендеу, тотыу, асын тотыып ашу реакциялары) сипаттайтын реакцияларды жазыыз.

Майларды физикалы жне химиялы асиеттері рамындаы ышылдара байланысты. Мал майы 40-60% аныан май ышылдарынан, 30-35% моноаныпаан май ышылдарынан трады. Мал майында полианыпаан май ышылдары аз. Сондытан мал майы й температурасында атып алады.

сімдік майында детте аныан май ышылдары аз. аныпаан ышылдар кп. аныпаан ышылдарды рамы сімдік тріне байланысты. сімдік майлары сйы кйде болады.

Триацилглицеролдарды иісі жо, біра тменгі молекулалы май ышылдары бар триацилглицеролдар дмі жаымды келеді. Жоары молекулалы май ышылдарында иіс жо. Ал зіні рамындаы С атом тізбегіні ысаруына байланысты жаымсыз иіс пайда бола бастайды.

Триацилглицеролдар химиялы трыдан бейтарап, инертті келеді. Олара тн реакциялар:

1. Гидролиз реакциясы. Тірі организмде катализатор (фермент) серімен жреді, ал организмнен тыс жерде сілті катализатор ызметін атарады жне ыздыру ажет:

Егер майды гидролизденуі сілтіні сер етуімен жретін болса, ондай реакцияны сабындану деп атайды. Бл кезде май ышылдарыны тзы тзіледі, ондай тздар сабын деа аталынады.

2. Гидрогендену реакциясы. аныпаан май ышылыны алдыына сутек атомдарын осады. Мндай реакцияны сйы майдан атты май алу масатымен жзеге асырады. Мндаы катализатор никель немесе платина:

3. Асын тотыу – органикалы осылыстарды тотытырыштармен рекеттесіп, гидроасын тоты, альдегид, кетондар тзуі.

Липидтерді асын тотыуы реакциясы ферментсіз жреді. Молекуласына ос байланысы бар осылыстар жеіл тотыады. аныпаан май ышылдары тотыу процесі кезінде гидроасын тотыа айналады. Гидроасын тоты – C – O – O – H тобы мен сипатталады.

Тедеуде крсетілгендей, гидроасын тот тзіду реакциясында ос байланыс зілмейді. Себебі, ос байланыспен жаласан метилен тобы кбірек активті, тотыу реакциясы сол топпен жреді.

4. Майларды асын тотыып ашуы, бзылуы. Май жне майы бар таамдар саталанда триацилглицеролдар рамындаы кіші молекулалы май ышылдары гидролизденіп блініп шыады. Бос май ышылдарыны жаымсыз дмі, ащы иісі болады. Мндай жадайда аныпаан май ышылдары оттегі серінен тотыып, гидроасын тотытардан баса да асын тотытар береді. Мысалы, аныпаан май ышылы оттегімен рекеттесіп мынадай тоты тзілуі ммкін:

Асын тотытар рі арай таы тотыуы ммкін, бл кезде – C – C – арасындаы коваленттік байланыс зіледі де тотыа тскен осылыстар, альдегидтер, таы баса заттар тзіледі.

Май рамындаы май ышылдарыны трлері,молекулаларыны рылымы мен физикалы асиеттеріні арасындаы ерекшеліктерді крсетііз.

Гиролизденген кезде май глицерол мен май ышылдарына жіктеледі.Май ышылдары-карбон ышылдары болып табылады.Оны рамында кміртегі атомдарыны зын тізбегі бар.Бл ышылдара жалпы абылданан тривиалды немесе жйелік атаулары алыптасан.Мысалы молекула рамында С 4 атомы бар ышыл-май ышылы деп аталады,ал оны номенклатуралы атауы-бутан ышылы.Ал молекула рамында С18 бар жне бір ос байланысты аныпаан ышыл олеин ышылы немесе октадекен ышылы деп аталады.Май рамына трлі май ышылдары кіреді.Май ышылдарыны негізгі 5 тобы бар:аныан,аныпаан,тарматалан тізбекті,оксимай,циклды.аныан май ышылдарыны молекула рамында кміртегіні 4-24 атомдары болады,олар тзу тізбекке орналасады.Оларды рамындаы кміртегін нмірлеу карбоксил тобы тран атомнан басталады.аныан май ышылдарына:стеарин,пальмитин,миристин жатады.Яни олар С атомы Н атомдарымен толы аныандар.Стеарин-CH3-(CH2)16-COOH. Пальмитин- CH3-(CH2)14-COOH.Молекуласында 1,2,3 одан да кп ос байланыстары бар аныпаан май ышылдары.Олара олеин(C18H34O2),линол ышылы (C18H32O2),линолен (C18H30O2) жатады.Молекула рамында 2 немесе одан да кп ос байланысы бар аныпаан май ышылдары полианыпаан ышылдар деп аталады.аныпаан май ышылдары аныан май ышылдарына араанда аттыра болады.Соы уаытта май ышылдарын омега символымен белгілеп жр.Егер аныпаан май ышылы молекуласында ос байланыс омега кміртек атомы шінші кміртек атомынан кейін орналасса,онда ышыл омега-3( -3) ышылы деп аталады.Мысалы: Линол ышылы( -6) CH3-(CH2)4-СН=CH-R.Тарматалан тізбекті май ышылдары табии майларда шамалы ана млшерде кездеседі.Кйіс айыратын мал майында болады.Олар тарматалан кміртегі атомдарыны тізбегі бар амин ышылдары радикалдарынан ралады.Оксимай ышылдары майда сирек кездеседі,детте оларды рамында кміртегі атомдарыны зын тізбегі бар.Мысалы цереброн ышылы- СН3(СН2)21СНОНСООН.Циклді май ышылдары.Олар кейбір сімдіктер майларында табылан.Май ышылдарыны асиеттері оны рамындаы кміртегі атомдары тізбегіні зындыына жне аныпау дрежесіне байланысты.Мысалы миристин ышылыны балу температурасы 54,4С.Ал С атомы тізбегі заран сайын ышылды балу температурасы 62,9С.аныпаан ышылдарда ос б-с саныны артуына байланысты балу температурасы тмендейді.аныан май ышылдары С4-С8 сйы зат.С10-нан бастап олар атая бастайды.аныпаан май ышылдары детте сйы кйде болады.С6-дан бастап май ышылдары іс жзінде суда ерімейді.Олар сілтілерді су ерітіндісінде ериді де,сабына айналады.Май ышылдары химиялы реакциялара атысады-крделі эфирлер,тздар,амидтер,баса да заттар тзеді.Бл аталан реакциялар азір арастырылмайды.МАй ышылдарыны триацилглицеролдар молекуласындаы ос байланыса туелді кейбір реакциялары майларды химиялы асиеттеріне атысты баяндалады.Егер майды гидролизденуі сілтіні сер етуімен жретін болса,ондай реакцияны сабындану деп атайды.Бл кезде май ышылдарыны тзы тзіледі,ондай тздар сабын деп аталады.Гидрогендену реакциясы.аныпаан май ышылыны алдыына сутек атомдарын осады.детте мндай реакция сйы майдан атты май алу масатымен іске асырылады.

Крделі липидтерді трлерін атаыз. Фосфолипидтер, молекулаларыны рылысымен трлерін, биологиялы маызын крсетііз.

Крделі липидтер – май тріздес заттар. Олар 4 топа блінеді. 1. Фосфолипидтер (фосфатидтер) 2. балауыз 3. Сфинголипидтер 4. Стеролдар мен стеридтер.

Липоидтарды ішінде сіресе кп тараан фосфолипидтер. Олар майа жаын, глициринні екі гидроксильдік тобы май ышылдары мен этерленген. шінші гидроксильдік топ фосфор ышылыны крделі эфирін тзеді, оан азотты негіз осылады. Липоидтерді азотты негіздеріне холин, этаноламин (коламин), серин жатады.

коламин

серин

Фосфолипидтер рамына кіретін азотты негіздерге байланысты мынадай топтара жіктеледі: фосфотидилхолин немесе лецетин (рамында холин бар), фосфотидилэтаноламин немесе кефалин (рамында этаноламин бар), фосфотидилсерин (рамында серин бар). Бларды ішінде сіресе маыздысы жне жиі кездесетіні лецитин мен кефалин.

Фосфолипидтер рамында рашан полианыпаан май ышылдары болады. Жоарыда формуласы келтірілген лецитин мен кефалин рамында линол ышылы бар.

Фосфолипидтер мен сфинголипидтер баса липидтерден бір рылымды ерекшелігі бойынша ажыратылады. Оларды молекуласында р трлі екі топ бар: полярсыз гидрофоб «йры», полярлы гидрофиль «бас». Лецитинні полярлы «басы» холинні алдыы болады, кефалиндікі коламин алдыы, ал фосфотидилсериндікі серин алдыы. Серин алдыы жоарыда цвиттер ион трінде берілген. Фосфолипидтерді баса алдытары полярсыз гидрофобты «йры». Екі трлі табиаты бар мндай осылыстар амфипатиялы деп аталады.

Амфипатиялы асиеттеріні арасында фосфолипидтер клетка мембранасыны негізін райды. Фосфолипидтер денедегі барлы тканьдерді жне клеткаларды рамына кіреді. Олар нерв тканіні жне миды ра массасыны негізгі блігін райды. Фосфолипидтер жрек, бауыр рамында кездеседі. Белоктармен бірге фосфолипидтер клетка мембранасын райды, клеткаларды жмысы, ттас организм ызметі мембрананы заымданбауын жне оны рылымына байланысты . мембрананы липидтік блігіні 90% фосфолипидтерден труы ммкін. Триглициридтермен салыстыранда, фосфолипидтер рамында аныпаан ышылдар кп.

Барлы фосфолипидтерді негізін райтын фосфатид ышылыны рылымды формуласы.

Фосфолипидтер ішінде е маыздысы жне кбірек кездесетіні фосфотидилхолин. Оны млшері барлы фосфолипидтер саныны 50% шамасындай. Ол жануарлармен сімдіктер клеткасында кп таралан.

Фосфотидилсерин барлы прокариоттар жне эукариоттар клеткалар рамына кіреді жне плазматикалы мембрананы монорлы рамы болып табылады. Ол мембранада орналасан кптеген фермнттерді активтілігін реттейді.

Фосфотидилэтаноламин фосфолипидтерді 15-30% райды. Ол бас жне жлын миында, блшы етте жне сімдік кеткасында кездеседі.

Фосфотидилнозитол барлы жануарларлпасында жне сімдіктерде, микроорганизмдерде аз млшерде табылан. Ст оректі жануарларда кбірек болады.

Кардиолипин митохондрияларда орналасан, жрек блшы етінде, сімдікер, кейбір бактерия клеткаларында табы

Крделі липидтерді трлері (атаыз). Сфинголипидтер, молекулаларыны рылысы мен трлерін, биологиялы маызын крсетііз.

Липидтер - барлы тірі жасушаларды рамына кіретін жне тіршілік процестерінде маызды рл атаратын май трізді заттар. Крделі липидтер,— белоктармен (липопротеидтер), углеводтармен (гликолипидтер), ортофосфор ышылыны туындыларымен (фосфолипидтер) немесе кпатомды спирттермен (глицирин — глицерофосфатидтер, сфингозин — сфинголипидтер) осылан рамдар.

Сфинголипидтер –фосфолипидтермен бірге сфинголипидтерде клетка мембранасыны барлы трінен табылан. Сфинголипидтерді фосфолипидтерден айырмашылыы рамында – глицерин болмайды. Сфинголипидтерді 4 трі бар:

1) фосфосфинголипидтер; 2) цереброзиттер; 3) ганглиозидтер; 4) сульфолипидтер.

Соы шеуіні рамында ант бар, олар-гликолипидтер деп аталады. Барлы сфинголипидтерді негізінде – сфингозин бар. Сфингозин аныпаан – аминоспирт. Оны кміртегі тізбегі зын:

CH₃-(CH₂)₁₂-CH=CH-CH-CH-CH₂-OH

OH NH₂

Алашы сфинголипидтер деп церамидті санаан. Ол сфингозиннен жне моноаныпаан май ышылынан (олеин ышылынан) амидтік байланысты кмегімен тзіледі. антты, аминанттарды, фосфат туындыларын жне баса да бліктерді осып алу арылы церамидтен фосфолипидтерді барлы трт тобы тзіледі.

Сфинголипидтерді трлері:

Фосфосфинголипидтер- церамидтер туындысы, сфингозин рамындаы алашы спирттік топ фосфат туындыларымен осылып, мнда этерленген. сіресе кп таралан фосфосфинголипид – церамидтен жне фосфохолиннен ралан сфингомиелин. Сфингомиелин кпшілік клеткаларды мембрана рамына кіреді.

Цереброзиттер- сфинголипидтерді ішіндегі е арапайымы, церамидтен жне антты бір алдыынан ралады. Церамидтер рамында олеин ышылыны басада жоары молекулалы май ышылы болуы, мысалы, старерин ышылы тканінде кездеседі. Баса тканьдерде кбінесе рамында глюкоза бар цереброзиттер кездеседі.

Ганглиозидтер- крделі цинголипидтерге жатады. Ол мынандай бліктерден трады: церамид, глюкоза, галактоза, N-ацетилгалактоза мен сиал ышылы. Ганглиозидтер ысаран трде мынандай ріптермен белгіленеді: Gм, Gд, Gт жне сол сияты цифрлы индекс жаланады. М,Д,Т (моно-, ди-, три) ріптері G ганлиозид молекуладаы сиал ышылдары алдытарыны санын крсетеді. Ганглиозид формуласында берулген (бета)-анттардаы -гликозидтік байланысты крсетеді.

Сульфолипидтер- рамында ковалентті байланысан ккірт бар. Сульфолипидтерге мидан бліп алынан церерозидсульфат жатады. Бл сфингозиннен, галактозадан, цереброн ышылынан жне ккірт ышылынан ралады.

 

Нуклеин ышылдары, рылысы, трлері. Нуклеотидтер мен нуклеозидтер. РН жне ДН молекулаларыны рамды жне рылымды ерекшеліктері.

Нуклеин ышылдары – нуклеотид алдытарын тратын жоары молекулалы органикалы ышылдар. Нуклеотидтер пуриндік немесе пиримидиндік негізден, пентозадан жне фосфор ышылынан ралады. Нуклеин ышылыны рамына кіретін пурин негіздеріні ішінде сіресе аденин мен гуанин, пиримидин негіздеріні ішіндегі сіресе маыздысы – урацил, тимин жне цитозин.

Азотты негізден жне пентозадан ралан осылыс нуклеозид деп аталады. Егер нуклеозид рамына дезоксирибоза кірсе, ол дезоксирибонуклеозид, ал нуклеотид рамында дезоксирибоза болса – дезоксирибонуклеотид деп аталады.

Азотты негіз, пентоза жне фосфор ышылы бір-бірімен зара осылып, нуклеотид райды. Оларды зара жаласу реті рашан траты.

Мыдаан мононуклеотидтер полимерленеді де, нуклеин ышылдарыны макромолекуласын тзеді, оларды полинуклеотидтер дейді.

Дезоксирибонуклеотидтерден тратын нуклеин ышылдарын дезоксирибонуклеин ышылы деп, егер ондай ышыл рибонуклеотидтерден ралса, рибонуклеин ышылы деп аталады.

ДН жне РН молекулалары здеріне сйкес нуклеотидтерден ралып, полинуклеотидтік тізбектер тзеді. Нуклеотидтер бір-бірімен фосфодиэфир кпірімен байланысан. Бір нуклеотид пентозасыны 5’- гидроксил тобы келесі нуклеотидті пентозасыны 3’ – гидроксил тобымен осылан. Осылай нуклеотидтер арасында фосфодиэфирлік кпір пайда болады жне нуклеин ышылыны негізгі тізбегі – фосфат-пентоза-фосфат-пентоза тзіледі. Пентоза бйіріне ртрлі азотты негіздер байланысады. зын полинуклеотидтік тізбек бойында негіздерді рет-ретпен орналасуын нуклеин ышылыны біріншілік рылымы деп аталады.

ДН рамына азотты негіздер аденин, гуанин, цитозин жне тимин кіреді. Азотты негіздер, дезоксирибоза жне фосфор ышылы шеуі 4 дезоксирибонуклеотид тзеді, блар ДН-ны мономерлі тізбегі болып табылады.

ДН рылымыны теориясын Уотсон мен Крик анытады. Оларды теориясы бойынша, ДН молекуласы кеістікте параллель орналасан ос абат спиральа сайды. Бл ДН молекуласыны екіншілік рылымы. Екі полинуклеотид тізбек зара бранда сияты жаласып, азотты негіз арылы байланысан. Азотты негіздер спиральды ішіне орналасан, ал пентозды-фосфорлы алдытар ДН молекуласыны сырты жаына арай баытталан.

ос байланыста азотты негіздер ковалентті байланыспен осылмайды. Олар бір тізбекте пуриндік негіздер, екінші тізбекте пиримидиндік негіздер арасында туатын сутектік байланыстар арылы жаласады. Сутектік байланыстар бір негізді амин тобы мен екінші тізбектегі карбонил тобы арасында туады.

Хромосомадаы ДН-ны ос абат спиралі белоктармен ионды байланыс арылы жаласан. Бл – ДН молекуласыны шінші реттік рылымы.

РН химиялы рамы жаынан ДН-а сайды, тек РН молекуласында дезоксирибоза орнында рибоза болады, ал тимин урацилмен алмастырылан. ДН-дан айырмашылыы – РН трлеріні брі бір тізбек трінде тршілік етеді. РН-ларда да екіншілік рылым болады. Біра ол ДН молекуласындаы сияты емес, нашарлау тзіледі. РН молекуласыны кейбір учаскелерінде азотты негіздер брылып, екі тізбекті конформация бере алады, оны РН молекуласыны екіншілік рылымы деп атайды.

РН трлері,атаратын ызметі,клеткадаы оларды салыстырмалы млшері,молекулаларыны рылымы мен асиеттеріні ерекшеліктерін сипаттап жазыыз.

РН- рибонуклеин ышылдары.Оны 3 трі бар. Олар:рибосомалы,апаратты жне тасымалдаушы. Рибосомалы РН баса РН-лара араанда млшер жаынан басым болады,80 пайыз шамасындай.Молекулалы массасында те жоары болады.рРН рибосома рылымын тзейтін компонентті біреуі.Эукариот клеткаларында 4 трлі рРН, прокариоттарда 3 трлісі болады.Жоарыда айтыландай,алашысында РН-полимераза 1-ді серінен зын транскрипттер тзіледі,процессинг процесінен кейін піскен рРН ралады.Сторектілерді рРН гендеріні бірінші німі-ол зын транскрипт, шгу коэфициенті 45S.ОНы рамында барлы РН трлері бар.Эукариоттар рибосомасыны рамына кіретін 4 трлі рРН молекулаларыны зынды,шгу коэфициенті жне нуклеотидтер санынан бір-бірінен айтарлытай айырмашылытары бар. рРН молекулалары крделі екіншілік,шіншілік рылымдар тзеді.Комплементарлы учаскелерінде ілгектер рап,рибосомаа ерекше пішін береді.Рибосомалар-блар клетканы белок синтездеуші молекулалы аппараты болып есептеледі,мнда ДН-дан мРН алып келген жоспар бойынша белок тзіледі.Химиялы табиаты жаынан араанда:рибосома-рибонуклеин ышылдарынан жне белоктардан ралан рибонулеопротеинды ртрлі белоктардан ралан.Рибосома бір-біріне те емес 2 бліктен ралан.Эукариоттарды ттас рибосомасы 80S деп лкені 40 деп белгіленеді.Цитологиялы трыдан-рибосома-клетка цитоплазмасыны глобулярлы блігі.Апаратты РН жиі жадайда матрицалы РН деп аталады.Себеібі информациялы РН-да матрицадаыдай полипептид синтезделеді.мРН молекуласы тиісті гені бар ДН-ны белгілі учаскесінде синтезделедісол генні кшірмесін дл тсіріп алады.Сосын аРН тіршілігі ядродан цитоплазмаа шыады да,рибосомалармен осылады.Белок синтезі осыдан басталады.Жануарлар клеткасында аРН млшері шамалы ана,ерекше серлі келеді.АРН алуан трлі,ол клетка синтездейтін белоктара баланысты.Клеткадаы барлы РН-ны 10 пайызы транспортты РН. тРН молекуласы рамына 70-84 нуклеотид кіреді,оны М лкен емес.ТРН рамынан 30 шамасына дейін алыптан тыс,минорлы затты алдытар деп аталатын осылыс табылан.тРН ызметі-----активтелген амин ышылдарын белок синтезделетін орына жеткізу.Клеткада 50 шамасындай тРН бар,ал амин ышылдарыны саны 20 ана екені белгілі.Сол сияты р амин ышылын зіні арнаулы тРН-сы тасымалдайды.Барлы тРН-ны жалпы жоспар бойынша рыланы,оларды кеістіктік рылымы бірдей екендігі,пішіні беде жапыраына сайтыны аныталан.Барлы тРН-ны конформациясы сас боланымен нуклеотидтерді орналасу реті ртрлі.РН -ны екіншілік рылымы-молекуладаы жп негіздер атомдарыны кеістікте орналасу реттегі.Барлы тРН молекулаларыны акцепторлы соында 3 нуклеотид болады.Олар: ЦЦА.Антикодон ілгегінде 3 нуклеотид болады.мысалы тРН-да нуклеотидтер УАЦ ал аРН молекуласында оан комплементарлы кодон-АУГ.Сонымен кодон-антикодон йлесімді сйкес рекеттесіп,ДН-дан алан аРН молекуласымен келген генетикалы мліметті дрыс есептеу процесінде шешуші роль атарады.Кодон-бл аРН молекуласындаы крші 3 нуклеотид,ол белок синтезіне 1 амин ышылын кодтайды,яни амин ышылыны полипептид тізбегіндегі орнын анытайды.шіншілік рылым-бл тРН молекуласыны барлы бліктеріні кеістікте орналасу реттігі.Бл кезде молекула учаскелерінде кптеген жп негіздер бір-бірімен тыыз байланысан,оны барлы негіздері гидрофобты рекеттесіп,оны кеістіктік рылымын раан.