Анныан май ышылдарыны тотыуында тзілетін німдер мен энергия млшерін наты мысалдар келтіре отырып жаз.
Майлар — триглицеридтер, глицерин мен жоары май ышылдарынан тзілген крделі эфирлер. Радикалды табиатына байланысты аныан жне аныпаан болып блінеді. атты майлар рамында аныан карбон ышылдары, ал сйы майларды рамында аныпаан карбон ышылдарыны алдытары болады. Майлар гидролизденеді жне гидрлеу реакциясына тседі. Май — маызды биологиялы отын, жан-жануар шін энергия кзі, ажетті таам, зат алмасу процесіне атысатын маызды осылыс.Молекуласында ос байланыс болмайтын май ышылдары мен липидтер аныан деп аталады. аныпаан май ышылдарыны, аныан ышылдармен салыстыранда еру температурасы тмен болады. Мысалы, олеин ышылыны балу температурасы 13,4 °С боландытан блме температурасы жадайында ол сйы кйде болады, ал пальмитин жне стеарин ышылдарыны балу температуралары тиісінше 63,1 жне 69,6 °С, содытан олар блме температурасында атан кйде алады.
Май ышылыны тотыу жолы.Май ышылдарыны тотыуы митохондрияда жреді.ш кезенен трады. 1 активтенген кезе ацитил КоА -тотыуына тсіп, молекуласынан екі кміртек атомы бар ацетил- КоА лар блініп шыады. Екінші кезеде тзілген ацетил- КоА молекулалары лимон ышылы циклымен тотыып,электрондар,НАДН,ФАДН2 жне СО2 ге ыдырайды.шінші кезеінде элктрондар,НАДН , ФАДН2 тыныс алу тізбегіне кіреді де,тотыа фосфорлану процесінде электрондарды энергиясы АТФ молекулаларында шоырланады. 1904 жылы Кноп з теориясын сынды.Бос май ышылы тотыпайды оны активті трі – ацитил-КоА тотыады.Ацитил КоА-ны тотыу процесі 4 реакциядан трады.
1.Ацитил – КоА дегидрленуі.Ацитил-КоА транс-аныпаан туындыларыны тзілуі.Бл реакцияны ацил-КоА дигидреназа ферменті катализдейді.Оны коферменті ФАД.
2.ос байланыс бойынша транс-аныпаан ацил-КоА гидраттанып,-гидроксил КоА L – стереоизомері тзіледі.Катализі – еноил-КоА гидратаза ферменті.
3.-гидроксил – КоА дегидрленуі.- кетоацил-КоАтзілуі.Ракцияны -гидроксил-КоА дегидрогенеза ферменті катализдейді.Оны коферменті НАД+
4.-Кетонацил – А Коферментіні ыдырауы.Бл реакция кейде тиолиз деп те аталады жне коволенттік байланысты зілуіне А коферментіні тиотобы атысады
рамында екі немесе одан да кп ос байланысы бар сімдік майлары (аныпаан ышылдарды глицеридтері) ауадаы оттекпен рекеттесіп, жалпы формуласы R-O-OH гидропероксидтер тзеді. Бл трасыз осылыстар майды тотыып полимерлену процесін тездетеді.
Табии майларды за сатаан кезде жарыты, ауаны жне микроорганизмдерді серінен ашып кетеді, иісі жне дмі бзылады. Саталу мерзімін зарту шін майа ас тзы сияты консерванттар осады жне тоазытышта сатайды. Жылуды, жарыты жне ылалды серінен майлар гидролизге шырайды жне тотыады. Ауадаы оттекті серінен тотыан кезде гидропероксидтер тзіледі, одан рі тотыып, олар альдегидтерге, карбон ышылдарына (рамында кміртек атомы аз) айналады. Кбіне бл жадайда иісі жаымсыз май ышылы (бутан ышылы) тзіледі.
Аныпаан май ышылдарыны -тотыуында тзілетін німдер мен энергия млшерін наты мысалдар келтіре отырып жазыыз.
Май ыш.ры тотыып ыдыраанда энергия блініп шыады. Осы энергия АТФ молек.да саталады. аныпаан май ыш. тотыуы тотыу процесі арылы жреді, но аныпаан май ыш. рамындаы ерекшелігіне байланысты айырмашылы бар. аныпаан май ыш. ерекшелігі:табии аныпаан май ыш. (олеин, линол, арахидон)ос байланыстары цис-конфигурацмяда болады. аныан май ыш.тотыанда 1-ші реакцияда транс-аныпаан ацил-КоА тзіледі; аныан май ыш.ры тотыанда аралы зат ретінде 2,3 –ацил-КоА тзіледі. Тзілген ос байланыс 3 ж.е 4 кміртек атомдарыны арасында орналасан аныпаан май ыш. цис изомері, яни тотыу процесіне шырамайды. Май ыш.ры молекуласында кміртек атомыны саны жп болса, тотыу процесі арылы ацетил-КоА ана тзіледі. Ал егер кміртек саны та болса, тотыу процесіні нтижесінде ацетил-КоА ж.е пропионил-КоА тзіледі. Май ыш. тотыуыны нтижесінде тзілген ацетил-КоА лимон ыш.циклі арылы СО2 ж.е Н2О дейін тотыады. Клеткаа ажетті боланда май ыш.ры, стеролдар тзілу шін ацетил-КоА алы зат ретінде пайд.
аныпаан май ыш. ерекшелігі:табии аныпаан май ыш. (олеин, линол, арахидон)ос байланыстары цис-конфигурацмяда болады. аныан май ыш.тотыанда 1-ші реакцияда транс-аныпаан ацил-КоА тзіледі; аныан май ыш.ры тотыанда аралы зат ретінде 2,3 –ацил-КоА тзіледі. Тзілген ос байланыс 3 ж.е 4 кміртек атомдарыны арасында орналасан аныпаан май ыш. цис изомері, яни тотыу процесіне шырамайды. Май ыш.ры молекуласында кміртек атомыны саны жп болса, тотыу процесі арылы ацетил-КоА ана тзіледі. Ал егер кміртек саны та болса, тотыу процесіні нтижесінде ацетил-КоА ж.е пропионил-КоА тзіледі. Май ыш. тотыуыны нтижесінде тзілген ацетил-КоА лимон ыш.циклі арылы СО2 ж.е Н2О дейін тотыады. Клеткаа ажетті боланда май ыш.ры, стеролдар тзілу шін ацетил-КоА алы зат ретінде пайд.
Жануарларды лпасында моноаныпаан екі ышыл - пальмитоолеин ышылы (C16:1) мен олеин ышылы (С18:1) сіресе кбірек таралан. Осы аталан бірінші ышылды алы заты пальмитин ышылы, екіншісінікі стеарин ышылы. Май ышылы молекуласында ос байланыс тотыу нтижесінде сутегі атомдарыны блініп шыуынан болады. Бл реакцияны ацил- КоА- оксигеназа ферменті катализдейді. Мнда сутегі абылдаушы (акцептор) оттегіні молекуласы, реакцияа НАДФ-Н атысады.
Пальмитоил- КоА+О2+НАДФН+Н+ (С 16:1)Пальмитоолеоил- КоА+2Н2О+НАДФ+
Стеариоил -КоА+О2+НАДФН+Н+ (С18:1) Олеоил- КоА+2Н2О+НАДФ+
Сторекті жануарларда олеин ышылын линол ышылына жне линоен ышылына айналдыра алатын ферменттер болмайды.
39.Белоктар, кмірсулар жне липидтер алмасуындаы байланыстылытарды крсетііз.Тірі азалар мен оршаан орта арасында траты трде заттар мен энергияны алмасуы жріп отырады. Заттар мен энергияны алмасуы -тірі азалара тн касиеттерді бірі. Аза мен сырты орта арасында жретін барлы химиялы реакцияларды жиынтыы зат алмасу деп аталады. Мны ылыми тілде метаболизм (гр.metabole - згеру, алмасу) дейді. Заттар мен энергия алмасу арылы азаны ішкі ортасыны (ан, лпа сйытыы, лимфа) тратылыы саталады.Аза заттар мен энергия алмасу арылы седі, дамиды жне тіршілігін жаластырады. Заттар мен энергияны алмасуы 2 дерістен трады. Біріншісі пластикалы алмасу (ассимиляция), екіншісі - энергетикалы алмасу (диссимиляция). Алмасуды бл екі жолы зара тыыз байланысты, рі біріне-бірі туелді, бірттас дерістер.
Белок алмасу.Адамны дене салмаыны 25%-ын нруыздар райды. Нруыздар кптеген аминышылдарынан ралан. Азадаы аминышкылдарды маызына байланысты алмастыруа болатын жне алмастыруа болмайтын деп 2 топа бледі. Алмастыруа болатын аминышылдар азаны зінде тзіледі. Алмастыруа болмайтын аминышылдар азаа тааммен бірге абылдамады. Адам азасына ажетті барлы аминышылдары бар нруызды таамдарды баалы нруыздар деп атайды. Баалы нруыздар ст, жмырта, ет жне балы таамдарыны рамында кптеп кездеседі. Нруыздар цитоплазманы, гормондарды, ферменттерді, жасушаядросыны жне т.б. заттарды рамына кіреді. Нруыз адам азасында ор заты ретінде жинаталмайды. сіп келе жатан аза шін нруызды маызы ерекше. Нруызды жетіспеушілігі балаларды суін баяулатып, жалпы дамуына сер етеді. Азаа ажетті нруыздар кмірсулардан, майлардан тзілмейді. Нруыздар асорыту мшелерінде аминышылдарына ыдырап, ан арылы жасушалара таралады. Нруыздар азада немі тзіліп, рі бір мезгілде ыдырап отырады. Нруыздарды ыдырауынан пайда болан су, кмір ышыл газы, аммиак, зр ышылы бйрек арылы зрмен сырта шыарылады. Нруыз алмасуыны арындылыы оны рамындаы азаа тскен, азадан шыарылан азотты млшерімен лшенеді. сіп келе жатан аза шін азаа тскен азот млшері азадан шыарылатыназоттан кбірек болуы тиіс.
Кмірсу алмасу.Адамны дене салмаыны 1%-ы кмірсулар. Табии таамны рамында кмірсулар кбіне моно жне полисахаридтер кйінде кездеседі. Кмірсулар асорытумшелерінде анта (глюкозаа) дейін ыдырап, лпалара таралады. Кмірсуларды ыдырауы кезінде соы німдер ретінде су мен кмір ышыл газы блінеді. Кмірсулар анны рамындаы ант млшеріні траты болуын реттеуге катысады. анны рамында антты млшері немі 0,12% алпында траты болады. Азаа тскен арты ант гликоген трінде блшыеттерде жне бауырда ор ретінде жиналады. Гликоген азаны арынды іс- рекеті кезінде ажетті жмыстара жмсалады. Кмірсулар тама рамында аз болса, ол азадаы нруыздардан, майлардан да тзіледі. Егер кмірсулар тааммен азаа кп тссе, майа айналады. Май алмасу.Адамны дене салмаыны 10-20%-ын май райды. Майды рамында аныан жне аныпаан май ышылдары болады. аныпаан май ышкылдары азаа тек тамапен бірге тседі. Мндай май ышылдары сімдіктен алынатын майларды рамында кбірек кездеседі. Май цитоплазманы, жасуша ядросы жарашасыны, витаминдерді жне т.б. рамында болады. Май ыдыраан кезде баса азалы заттардан екі есе кп энергия блінеді. Азада арты май тері астында, іште жне т.б. жерлерде ор ретінде жиналады.