Шаруашылы туралы жалпы млімет

Байза ауданы Жамбыл облысыны отстік-шыыс блігінде орналасан. Байза ауданыны шекарасы Байза жне Красногорск аудардарыны біріктірілуі негізінде рылды.

кімшілік шекара бойынша территориясы 897,4 мы га жерді алып жатыр, ол Жамбыл облысыны территориясыны 6,22% -ын райды.

Отстігінде Талас зені бойымен ырызстан Республикасымен, солтстік шыысында Алматы облысымен жне солтстік батысында Жамбыл облысыны Талас ауданымен шекараласып жатыр.

Ауданны кімшілік орталыы Талас зеніні о жаалауында орналасан Байза ауылы болып табылады. Аудан орталыы арылы республикалы маызы бар Алматы- Бішкек- Ташкент автомобиль жолы теді, осы жол бойымен ашытыы 300 км орналасан облыс орталыы Тараз аласымен байланыс жргізіледі.

Байза ауданыны батыс жаында республикалы маызы бар Байза –Талас жолы тіп жатыр, осы жол бойымен аудан орталыы Байза ауылы мен ауданны батыс блігінде орналасан Талас теміржол станциясы жне шаруашылытармен байланыс орнатылады.

Климаты

Байза ауданыны климатыны ерекшелігі болып жылдам континентальдылы табылады, яни температураны аса жылдам згеруінен, ыстан жаза тез туінен, атмосфералы жауын-шашынны аздыынан жне ауаны ра болуынан байалады. Аудан территориясындаы агроклиматты жадайларды ртрлілігін биік таулар мен жазытытарды йлесімділігі байатады.

Э.С. Зарембо классификациясы бойынша келесі агроклиматты аудандарды блуге болады: Екінші ра ысты те ра тау етегі; таулы.

Аудан ысты ра агроклиматты аудан Байза ауданы территориясыны аз ана блігін алып жатыр, яни Талас зеніні отстік-батыс жаалауы жне Отар –Алматы темір жолыны солтстік жаындаы сызы.

Пайдалы температура осындысы 3500-3700⁰ С шамасында, гидротермиялы коэффициент 0,3-0,5. Климаты салыстырмалы суы емес ысы жне ысты жазымен ерекшеленеді. атар айыны орташа температурасы – 6,9⁰С болса, шілде айында – 24-25⁰С. Жазы те ра, ысты. Жылды жауын-шашын млшері – 200-300 мм. Жауын-шашынны кпшілігі наурыз-суір айларына келеді. Жылы кезедегі жауын-шашын млшері 160-180 мм. Ылалдылыы 30%-дан тмен рашылы жылына 120-140 кнді райды. Кктемгі ызар суірді екінші жартысында аяталса, кзгі ызар ыркйекті аяында басталады. Аязсыз кезе ауада 145-190 кн, ал топырата 130-170 кн саталады. Биіктігі 15-30 см ар жамылысы ыс бойы траталады. Топыра абатыны ату тередігі 40 см.

Бл зонада суармалы егіншілік дамыан. Климатты жадайлар техникалы баша даылдарын егуге ммкіндік тудырады.

3-аудан ра тау етегі агроклиматты аудан. Бл аудан бкіл территорияны отстік –батыс жне орталы блігін, сонымен атар солтстік таулы блігін алып жатыр (Анархай .). Температура осындысы – 3000-3500⁰С, гидротермиялы коэффициент – 0,5-0,7. Температурасы 10⁰С-тан жоары кезені затыы – 160-180 кн. Шілдедегі орташа температура – 24-25⁰С, атарда – 4,5-9,5⁰С. Жылды жауын-шашын млшері 300-40 мм.

Тмен ауа ылалдылыы жылына 120-130 кнді райды. Кзгі ызар ыркйекті ортасында басталатын болса, кктемгісі суір екінші жартысы- мамырды басында аяталады. Аязсыз кезе затыы -120-190 кн. ыс 20-30 см ар жамылысымен сипатталады.

Климат жадайлары днді-даылдар мен кейбір техникалы (кнбаыс) даылдарды егуге олайлы. Ауданны солтстігінде климат тым континенттік жне ра.

Суарылмалы егістікте техникалы даылдар, ал батыс блігінде картоп та сіру олайлы, таулы блігінде мал шаруашылыы жасы дамыан.

Аудан таулы ра жне ысты агроклиматты аудан. Бл жер Байза ауданыны негізгі жне орталы блігін алып жатыр. Температуралар осындысы 3000⁰С –тан тмен, гидротермиялы коэффициент 0,7-ге те. Аудан климаты ра жазымен жне суы ысымен ерекшеленеді. Ауа температурасыны 10⁰С-тан тмен кезеіні затыы 160 кн болса, шілдеде орташа температура -22⁰С, атарда -7,5⁰С. Баса агроклиматты аудандара араанда бл ауданда жауын-шашын млшері кбірек. Ауа ылалдылыыны тмендігін жыл бойына 120 кн байауа болады. Кктемгі ызар мамыр айыны екінші декадасында аяталып, кзгі ызар ыркйекті бірінші декадасында басталады. ар жамылысы 80-160 кн саталады, ал биіктігі 25-50 см-ден жоары болады. Суармалы жне богара егістік жерлері бар. Днд жне техникалы даылдар егіншілігі дамыан. ырыз тауларыны солтстік блігі жазы жайылым, Талас-Іле тауларыны бктері –кктемгі –жазы жайылым ретінде пайдаланылады.

ар жамылысы территорияда негiзiнен желтосанны шiншi онкндiгiнде пайда бола бастайды. Кктемде ар 22-23 апанда еридi. Орташа жылды жел жылдамдыы 3-5 м/с райды. атты желдi кндер саны-22 кн. Баса агроклиматты аудандара араанда бл ауданда жауын-шашын млшері кбірек. Ауа ылалдылыыны тмендігін жыл бойына 120 кн байауа болады. ар жамылысы 80-160 кн саталады, ал биіктігі 25-50 см-ден жоары болады. Суармалы жне богара егістік жерлері бар. Днд жне техникалы даылдар егіншілігі дамыан. ырыз тауларыны солтстік блігі жазы жайылым, Кеес-аратау тауларыны бктері –кктемгі –жазы жайылым ретінде пайдаланылады.

 

Жер бедері

Байза ауданын жер бедері бойынша ш блікке блуге болады: таулы айма, тау етегіндегі лсіз толымалы жазыты, Талас зені алабы.

Талас-Іле таулары Байза ауданыны шыыс жне солтстік-шыыс блігіндегі лкен ауданды алып жатыр. Таулы массивтер теіз дегейінен 1700-2600 м биік жоталармен крсетілген. Жоталар баыты отстік-батыстан солтстік-шыыса араан. Ауыл шаруашылы атынаста – бл жерлер жаз мезгілінде пайдаланылатын жайылымдар, кейбір жеке учаскелер егістік ретінде де пайдаланылады. Егіншілік массивтері тере сайлар, жартастармен блінген, олар ауылшаруашылы техникасын олдануда иынды туызады. Сондай-а кейбір учаскелер шабынды ретінде олданылады. Анархай ойнауы ауданны солтстік блігінде жатыр, ол теіз дегейінен 800-1000 м ыр ретінде бейнеленген. ыс жне кктем –кз мезгілдерінде ой жаюа олданылады.

Тау етегі аймаы ауданны орталы блігін алып жатыр. Бл жерге Талас-Іле таулары кіреді, ал жер лсіз толымалы тау етегі жазытыы болып бейнеленген. Жыртылан егістік жеріні лкен клемі ауыл шаруашылыы техникасын олдануда те олайлы.

Талас зені алабы зен бойын жіішке сызы болып алып жатыр, екі террасы ретінде крсетілген. Бірі – терраса зен суы дегейінен 0,5 м биіктікте , сондытан жиі су басып жатады. Жекелеген учаскелер батпатану дейгейінде жне амыс кшеттері те кп.

Шаруашылы атынаста бл территория жайылым жне шабынды ретінде пайдаланылады. Терраса су дегейінен 2,5-4,5 м биіктікте. Бл учаскеде суармалы егіншілік жасы дамыан.

 

Топыраы

 

Байза ауданыны территориясы «азастан жер орын табии-ауыл шаруашылы аудандастыру» схемасына байланысты екі аймата жатыр. Зерттелген территорияны орталы жне отстік-шыыс блігі Солтстік Тянь-Шань округі (ІХ-2) Орта Азиялы таулы облыса жатады.

Солтстік жне отстік –батыс блігі Батыс-аратау-ырыз (VI-І-2)Отстік азастан провинциясыны (VI-1) тау етегі – шлді-далалы аймаында орналасан.

Топыра абатыны тзілуі ра ысты за жазымен, ауа рашылыымен, жауын-шашын млшеріні аздыымен, яни жылдам континенталды климатымен сипатталады.

Топыра абатыны тзілуіне бл жерді климаты септігін тигізеді. Абсалютті крсеткіштерді ктерілуіне байланысты ылалдылы артып, температура тмендейді, климатты жадай топыраты тзілу процесстеріне те тиімді болады жне гумус млшері жоарылайды.

Таулы жне тау етегі – шлді –далалы айматы топыра абаты 4 трлі топыра аймаына блінеді: ара-ызылт, ашы-ызылт, солтстік кдімгі ср топыратар жне солтстік ашы ср топыратар.