Аржы нарыыны ызметі, ажетті элементтері

Кіріспе

аржыны экономикадаы басты ажеттiгiобъективтi мн-жайдан – тауар-аша атынастарыны болуынан жне оамды дамуды ажеттiлiктерiнен туындайды. аржыны басты арналымы – табыстар мен ашалай орларды жасау арылы мемлекет пен шаруашылы жргiзушi субъектiлердi аржы ресурстарына деген ажеттiлiктерiн анааттандырып отыру жне бл ресурстарды жмсалуына баылау жасау.

аржы механизмi арылы мемлекет зiнi саяси, экономикалы жне леуметтiк сфералардаы кптеген ызметтерiн атаруа ажет ашалай аражаттар орын жасап олданады. аржы деп аша аражаттарын блу жне пайдалану туралы атынастарды жйесi аталынады.

аржы нарыы – бл, е алдымен дербес экономикалы категория ретінде баалы ааздарды сату мен айта сату жніндегі операцияларды жзеге асыру жолымен ксіпорындарды, фирмаларды, банктерді, жинатаушы зейнетаы орларыны, сатандыру йымдарыны, мемлекетті жне халыты уаытша бос ашасын жмылдыруды, оны блуді жне айта блуді амтамасыз ететін нарыты атынастарды жиынтыы. Ол нарыты атынастар жйесіні рамды блігі болып табылады жне тауар, аша, несие, валюта жне баса нарытармен (капитал, жмыс кші, жер, алтын нарытарымен) етене байланысты.

Сондытан курсты жмысты таырыбын “аржы нарыын талдау” деп алдым. Бл таырыпты зектiлiгi осы аталан аржы ресурстарын алыптастыруда жне осы аржыларды наты ндiрiске осуда аржы нарытарын талдауды орны ерекше болып табылады. Экономикада аржы нарыыны дамуы алан барлы нарытарды дамуына даыл жол ашады.

Осы таырыпты орындау барысында келесi мiндеттерескерілді:

— аржы экономикалы категория ретiнде оны мнi мен ызметтерiн анытау;

— аржы нарыын жан-жаты талдау жне оны рылымы туралы хабардар болу;

— аржы нарыы дамуыны экономика дамуындаы маыздылыын анытау;

— Баалы ааздар нарыыны аржы нарыындаы маыздылыын атап ту;

І тарау. аржы нарыыны теориялы аспектілері

аржы нарыыны ызметі, ажетті элементтері

аржылы атынас кез келген ел экономикасыны даму негізі болып табылады. аржы ресурстарыны айналымы мен айта блінуі аржы нарыын анытап берді жне оны айналысыны зіндік аймаын алыптастырды. Нарыты экономика жадайында каржы нарыы ттастай аланда елдегі нарыты атынастар жйесіні рамдас блігі болып табылады. «аржы нарыы» ымы алыптасан лемдік тжірибе мен рбір мемлекетті экономикалы дамуыны зіндік ерекшеліктеріне сай р трлі тсіндіріледі.
Ол аша, депозит, несие, валюта, ор, сатандыру, зейнетаы нарытарыны аржылы ралдарымен йымдастырылан сауда жйесін білдіреді. Мнда аша аражаттарыны аымын меншік иелерінен арыз алушылара баыттап отыратын каржы институттары негізгі рлді атарады. Онда тлем ралдары мен баалы ааздар тауар ретінде олданылады. аржы нарыы кез келген нары секілді аржы ресурстарыны сатушылары мен сатып алушылары арасындаы тікелей байланысты орнатуа баытталан.
Сондытан, аржы нарыы - бл капитала деген сраныс пен сынысты алыптастыру шеберінде делдалдарды кмегімен несие берушілер мен арыз алушылар арасындаы капиталды айта блу механизіміні жйесі. Тжірибеде ол аша аражаттары аымын меншік иелерінен арыз алушылара жне олардан кері
баыттайтын аржы-несие институттарыны жиынтыын білдіреді. аржы нарыыны негізгі функциялары мыналар:

• реттеушілік - оны кмегімен мемлекеттік басару органдарынын жне зін-зі реттеу йымдарыны тарапынан нарыты реттеу жзеге асырылады;

• акпаратты - аржы нарыына атысушыларды барлыын апараттармен толы жне тедей ол жеткізуін амтамасыз етеді;

• блу - аржы нарыы ралдарыны айналысы аша а-ражаттарыны экономиканы бір саласынан екіншісіне, нарыты бір атысушысынан екіншісіне, бір аймаынан екіншісіне туін амтамасыз етеді жне сонымен бірге аржы ресурстарыны блінуіне сер етеді;

• коммерциялы - аржы нарыындаы жзеге асырылатын операциялар ммілеге атысушыларды барлыына андайда бір табыс келеді;
• баа белгілеу - аржылы ралдарды баасы нарыта еркін бсекелестік жадайындаы сраныс пен сынысты серімен алыптасады.
аржы жйесімен жзеге асырылатын уаытша бос аша ресурстарыны р трлі инвестициялара айналу процесі аржы нарыыны ызмет етуімен жне аржы институттарыны ызметімен тікелей байланысты. Егер аржы ресурстарын шоырландыру мен орналастыру процесінде аржы институттарыны негізгі рлі меншік иелерінен арыз алушылара аражаттарды ммкіндігінше тиімді туін камтамасыз ету болып табылса, онда аржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушыларды арасындаы аржылы активтер мен міндеттемелерді саудасын йымдастыру аржы нарыыны міндеті болып табылады. Мндай на-рытардаы сатушылар мен сатып алушыларды экономикалы субъект ретіндегі ш тобы бар:
•й шаруашылыы (жеке тла);

• меншік формасына туелсіз шаруашылы жргізуші субъектілер;

• мемлекеттік басару органдары.

Оларды кез келгені наты уаыт кезеінде з бюджетіні балансталан, оны дефициті мен профициті жадайында болуы ммкін. Шаруашылы жргізуші субъектілер мен мемлекетте аржылы аражаттарды арыза алу ажеттілігі немесе уаытша бос аражаттарды зіне тиімді шартпен орналастыру ммкіндігі пайда болады. аржы нарыы тпкі мні бойынша леуетті сатушылар мен сатып алушыларды, сондай-а делдал-институттарды мдделерін тиімді ескеріп, жзеге асыруа арналан.
Нарыты экономика - ндірісті тиімді йымдастыру формасы. Бл кптеген лем елдеріні даму тжірибесімен длелденген. азастан Республикасы шін шаруашылы жргізуді жаа дістері аржы нарыыны леуетті ммкіндіктерін, е алдымен, елді жан-жаты суін амтамасыз ететін ммкіндіктерді пайдалануды талап ететін еркін нарыа туді білдіреді. Бл маынада, аржы нарыы - ылыми-техникалы прогресті базасында дамитын, жалпы оам жадайыны ажетті дегейіне ол жеткізу жне экономикалы тиімді су шін барлы экономиканы салаларын ресурстармен амтамасыз ететін жеке бастамалар мен бсекелестікке лкен мн беретін оамды ндірісті йымдастыруды озы формасы.
Бізді кзарасымыз бойынша, аржы нарыы - елді барлы аша ресурстарыны, сонымен атар экономиканы р трлі субъектілеріні тарапынан осы ресурса деген сраныс пен сынысты ыпалымен дайы озалыс стінде болатын аша ресурстарыны жиынтыын білдіреді. Алайда аша ресурстары мен шаруашылы жргізуші субъектілер - аржы нарыы емес, ол аша ресурстары мен шаруашылы жргізуші субъектілер арасында тікелей атынас орнаанда ана пайда болады. Сонымен, аржы нарыы - бл е алдымен экономиканы р трлі субъектілеріні арасындаы бос аша капиталы мен ашалай жинатарды мміле жасау жолымен айта блу жне оларды озалысы бойынша пайда болатын ашалай атынастар.
Жоарыда айтыландарды тйіндей келе, аржы нарыыны функциясын анытайтын алышарттара мына факторларды жатызуа болады:

• аржы ресурстарын айта блуде мемлекетті рлін ба-рынша азайту;
• монополияны шектеу жне бсекелестікті дамыту ма-сатында барлы меншік тріндегі шаруашылы жргізуші субъектілерді толы дербестігін амтамасыз ету;

• бюджет тапшылыын аржыландыру шін елдегі орта-лык банкті ссудалы орын пайдалануды тотатып, бл мселелерді мемлекеттік займдарды, яни облигациялар жне баса да міндеттемелерді айналыса шыару арылы шешу;

• баалы ааздара инвестициялануы ммкін шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты ашалай табыстарыны траты суі.