Аржы нарыыны рылымы.

рбір елге мазмны мен ерекшелігін ммкіндігінше толы ашатын аржы нарыыны рылымы тн. аржы нарыыны рылымына атысты алым-экономистерді пікірлері р трлі. Сондытан да оны алымдар сынан кейбір трлері арастырылып, содан со азастана тн аржы нарыыны рылымы аныталады.

F.C. Сейітасымовты жетекшілігімен жазылан оулытаы азастанды алымдар тобыны кзарастары бойынша аржы нарыыны рылымы зара байланысты жне бірін-бірі толытыратын, дербес ызмет етуші нарытардан трады.

1. олма-ол аша айналысы мен ыса мерзімді тлем ралдары (вексельдер, чектер жне т.б.) функциясын орындайтын нары. Белгілі боландай, аша нарыы инфляцияны ыпалында болады, егер соысы белгілі бір шектен аспаса, жаымды рл атаруы ммкін. Мселен, егер ЖІ жыл сайын 5%-а сіп, ал айналыстаы аша 6-7%-а артатын болса, онда бл скен ЖІ-ні сатылуын жеілдетіп, экономикада жаымды процесті тудырады. Егер жыл сайыны сімі 5%-ды райтын ЖІ-де айналыстаы ашаны саны 10%-а артса немесе одан да кп болса, онда алыпты экономикалы процесті бзатын арынды инфляция орын алады.

2. Ссудалык капитал нарыы, яни ыса жне за мерзімді банк несиелері. Осы уакыта дейін азастанда ыса мерзімді арзан несие болан емес. Елде ызмет ететін коммерциялы банктер оны тек сенімді амтамасыз ету рі жоары пайыздармен ана береді. Негізгі орларды руа жне жаыртуа ажетті за мерзімді несиені тек згермелі (кезе сайын арастырылатын) пайыз млшерлемесі бойынша алуа болады.
3. азастанда кптеген жылдар бойы баалы ааздар нарыы млдем болан жо. Жне 90-жылдарды бас кезінде басталан онын дамуы белгілі бір уаытты талап етеді, йткені ол меншік атынастарын айта румен (е алдымен мемлекеттік ксіпорындарды жекешелендірумен жне акционерлеумен) жне мемлекеттік аржы саясатыны барлы сипатыны згеруімен тікелей бай-ланысты. Бгінгі тада мемлекет бюджет тапшылыыны орнын толтыру шін эмиссиялы ашалай белгілерді емес, мемлекеттік баалы ааздарды, мселен, мемлекеттік азынашылы ыса мерзімді міндеттемелерді шыаруа жиі адам жасайды. Баалы ааздар нарыын екі станым трысынан баалауа болады: р трлі кздердегі аша аражаттарын тартуды клемі трысынан жне бос аша аражаттарын андай да бір нарыа жмсау.
Бос аша аражаты кптеген салаларды инвестициялау шін: ндірістік немесе баса шаруашылы ызметте (нерксіп, рылыс салу, сауда, байланыс), жылжымайтын млікте, антиквариатта, баалы металдарда, егер отанды валюта кнсызданатын болса - валютада, зейнетаы мен сатандыру орларында, р трлі баалы ааздарда, банк депозитіне салынатын ашада пайдаланылуы ммкін.
аржыа атысты нарытарды ызмет етуін талдау оны белгілі бір сегментін, з ережесі бойынша жеке ызмет етушілерді айыруды, блуді шамалайды. Осылайша, баалы ааздар нарыы - бл еркін капиталды кптеген осымша салаларыны бірі, сондыктан да ол осы капиталды з жаына шыару (тарту) шін баса салалармен бсекелесуіне тура келеді С. Ковалев тжырымдамасы бойынша аржы нарыыны рылымы
С. Ковалевты тжырымдамасына сйкес валюта нарыы - бл валюталы ндылыы бар объектілер тауар болып табылатын нары:
• шетелдік валюта (ашалай белгілер - банкноттар, азы-нашылы билеттер, зады тлем ралдары болып табы-латын немесе алынатын, біра айырбасталатын монеталар, шетел мемлекеттеріні аша бірліктеріндегі, халыаралы немесе есептік аша бірліктері шоттарындаы рал);
• баалы ааздар (чектер, вексельдер, акциялар, облига-циялар) жне баса да арызды міндеттемелер;
• баалы металдар (алтын, кміс, платина, палладий, иридий, родий, рутений, осмий) жне табии асыл тастар (алмас, жат, збржат, сапфир, александрит, меруерт).
Банктер, биржалар, экспорттаушылар мен импорттаушылар, аржылы жне инвестициялы мекемелер, кіметтік йымдар валюта нарыыны субъектілері ретінде жреді.
Алтын нарыы - бл елді алтын орын толтыру жне жинау масаттарында, сондай-а бизнесті йымдастыру жне нерксіп ндірісіні ттынуы шін алтынды сату-сатып алумен байланысты экономикалы атынастар саласы.
Капитал нарыы з кезегінде ссудалы капитал нарыы жне лестік баалы ааздар нарыы деп блінеді. Былай бліну осы нарыта сатылатын тауарларды (аржы ралдарын) сатып алушылар мен аржы ралдарыны эмитенттері арасындаы а-тынастарды сипатын білдіреді. Егер аржы ралы ретінде лестік баалы ааздар ала шыатын болса, онда бл атынас меншік атынастарыны сипатында болады, ал алан жадайларда бл несиелік атынас кйінде алады.
Ссудалы капитал нарыында мерзімділік, айтарымдылы жне аылы шарттармен сынылатын за мерзімді аржы ралдары айналыста болады. Ол за мерзімді банк ссудасыны нарыын жне борышты баалы ааздар нарыын (ол да за мерзімді) амтиды.
Баалы ааздар нарыында жеке баалы ааздармен бір-ге оларды алмастырушылар (сертификаттар, купондар жне т.б.) шыарылып айналыста болады жне телінеді.
Баалы ааздар нарыыны атысушылары эмитенттер - ажетті аша аражаттарын тарту масатында баалы ааздарды шыаратын тлалар; инвесторлар - табысты алу, мліктік жне мліктік емес ыа ие болу шін баалы ааздарды сатып алушы тлалар; делдалдар - эмитенттер мен инвесторларды ала ойан масаттарына ол жеткізуін амтамасыз ететін ызмет крсетуші тлалар.
лемдегі экономистерді кпшілігі аржы нарыыны рылымына сатандыру нарыын, зейнетаы жне ипотека нарытарын кіргізеді.
Сатандыру полистері мен зейнетаы шоттарыны нарытары, ипотека нарытары - блар аржы ралдары мен институт-тарыны келісімшарты негізінде рекет ететін жина мекемелері бар ерекше нарытар. Оларды маызы міндетті трде артады; АШ-та аржы активтеріні жиынты клемі коммерциялы банктерді, жина институттарын, несие одатарын брін осан кездегі оларды активтер жиынтыынан бір жарым есе кп.
Капитал нарыыны рамыннан ипотекалы нарытарды бліп арастыруды ажеттілігі дамыан елдерге тн жне біратар жадайлара байланысты туындап отыр. Біріншіден, ипотека несиесі рдайым жер телімдері немесе имараттар (птер, жеке салынан й жне т.б.) трінде наты кепілдікпен амтамасыз етіледі. Егер арыз алушы зіні борышты міндеттемесін орын-дамайтын болса, онда мліктік ы (млікке ие болу ыы) арыз берушіге теді. Екіншіден, ипотекалы несиелерді стандартты параметрлері жо (р трлі номиналдар, теу мерзімдері жне т.б.), сол себепті де айталамалы нарыта оны туі (сатылуы) иына соады. Бл сзімізді мынадай наты жадай растайды: ипотекалы кайталамалы нарыты клемі за мерзімді капитал нарыына орналастырылан баалы ааздарды айталамалы нарыыны клемінен кем болады. шіншіден, дамыан елдердегі баса за мерзімді капитал нарытарынан ипотекалы нарыты айырмашылыы - арнайы мемлекеттік органдар оны ата реттеп отырады.
Дамыан елдерді тжірибесінде аржы ралдарыны айналыс мерзімі бір жыла толмайтын болса, онда бл аша нарыыны ралы деп саналады. за мерзімді жне орта мерзімді ралдар капитал нарыына жатады. р трлі елдерде аржы ралдарын ыса, орта жне за мерзімдерге блу р трлі болады. азастанда негізінен ыса мерзімді аржы ралдары аша нарыыны ралдарына атысты, ал орта жне за мерзімділері - капитал нарыына атысты. Осылайша, ыса мерзімді жне за мерзімді аржы ралдарыны арасына аша нарыы мен капитал нарыыны арасындаы сияты наты шегара жргізуге болмайды. Сонымен бірге блайша блуді лкен экономикалы маызы бар.
Аша нарыыны ралдары е алдымен бизнес салалары мен мемлекеттік йымдарды тімді аражаттарын амтамасыз ету шін ызмет етеді, йткені капитал нарыыны ралдары жинатау жне инвестициялау процестерімен байланысты. Аша нарыы ралдарыны лгілеріне вексельдерді, банк акцепттерін, чектерді, банкноттарды, тлем карточкаларын жне т.б. жатызуа болады. Капитал нарыыны ралдарына, мысалы, облигациялар, акциялар, орта жне за мерзімді несиелер жатады.