Азастанны баалы ааздар нарыыны рылымы

Баалы ааздар нарыы – нраыты атысушыларыны арасындаы баалы ааздарды шыару, орналасаттыру жне айта сатумен байланысты экономикалы атынастар жиынтыын білдіреді.

Баалы ааздар нырыыны рылымына алашы нары жне айталамы нары жатады. Алашы нары бл баалы ааздарды алашы шыару жне орналастырумен бйаланасты шаралар жиынтыын амтыса, ал айталама нары бл оларды айта сату немесе рі рай айналдыру атынастырын сипаттайды.

Баалы ааздар нарыыны рылымы ішінара баалы ааздар трлеріне арай мынадай трге блінеді:

- акциялар нарыы;

- облигациялар нарыы;

- опциондар нарыы;

- фьючерстер нарыы;

- депозиттік олхаттар нарыы;

Баалы ааздар нарыыны ралдары бл баалы ааздар трлері жатады. Бізді тжірибемізде баалы ааздарды мемлекеттік жне мемлекеттік емес баалы ааздара немесекорпоративтік баалы ааздар деп бледі.

Мемлекеттік баалы азадара МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕАКАМ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ, МЕИКАМ, НСО, лтты банкті ыса мерзімді ноталар мен валюталы ноталар жатады.

Мемлекеттік баалы ааздарды эмитенттеріне Р лтты банкі, кімет жне жергілікті басару органдары жатады.

Корпоративтік баалы ааздарды корпорациялар, акционерлік оамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер жне зге ксіпорындар мен йымдар шыарады.

Корпоративтік баалы ааздара мыналар жатады: акциялар; облигациялар; ипотекалы куліктер; фьючерс жне опцион; депозитарлы олхаттар.

Осыларды ішінде инвестицялау операциялары акциялар мен облигациялара байланысты кп болады. Ал аландарыны нарыы лі з дегейінде дами ойан жо.

Акция – бл акционерлік оамны жарылы капиталына лес осандыын куландыратын жне басару ісіне атысуа ы беретін, сондай-а иесіне табыс келетін баалы ааз.

Акцияа инвестициялаудан банк дивидент трінде табыс алады. Жай акция бойынша дивидент млшері белгіленбейді жне оны клемі акционерлік оамны пайдасын тікелей туелді болып табылады.

Облигация – оны иесіні ашалай аражат саландыын куландыратын жне эмитентті осы аражат сомасы (номиналды ны) мен пайызды айтарып беру туралы міндетемесін растайтын баалы ааз.

азастандаы айналыста жрген облигациялар табыстылыан арай екі трге блінеді:

- Купонды облигация - инвестор-банкке пайыз млшерлемесі формасында, яни алты айда немесе жылына бір рет табыс келетін трі;

- Дисконтты облигация - инвестор-банкті облигацияны шыарушыдан номиналды нынан тменгі баада сатып алып, оны зіні нымен айта сату арысындаы айырма трінде банкке табыс келетін трі.

Депозиттік жне жина сертификаттарын банктерді здері шыарады жне оан инвестиция жмсайды.

Банктік сертификаттар баалы ааз болып табылатындытан, олар инвесторлар тартуа ммкіндік береді. Шетел тжірибесінде банктік сертификаттар мемлекетті баалы ааздарынан кейін тратылыы мен тімділігі жаынан екінші орынды алады.

Ипотекалы куліктер – бл ипотекалы несиені амтамасыз беру барысында кепілге алынан жылжымайтын млік нымен амтамасыз етілген, яни базалы активі жылжымайтын млік туынды баалы ааз.

азастанда мндай баалы ааздарды азастан Ипотекалы команиясы екінші дегейдегі банктермен бірлесіп шыарып отыр. Банктер мндай ааздарды сатып алуа ынталы, себебі олар тімді жне траты, сондайа табысты баалы ааздар тріне жатады.

Депозитарлы олхат – депозитар банкте саталан шетел компанияларыны акцияларына шыарылан туынды баалы ааз.

Мндай баалы ааз сертификат немес жатсыз формада айналыса шыарылады.

Шетел тжірибесінде екі депозитарлы олхат кеінен олданылады:

1. АДР – американды депозитарлы олат, яни тек америка ор нарыына айналыса жіберілген.

2. ГДР - аламды депозитарлы олат, онымен Еуропа ор нарыында жне зге елдерде операциялар жзеге асыруа болады.

Туынды баалы ааздар – ны базалы активті нына туелді болып келетін екінші реттегі баалы ааздар.

Банктерді туынды баалы ааздармен операцияларына фьючерс жне опционмен жасалатын операцияларды жатызуа болады.

Фьючерс – ммілеге атысушы тараптарды келісім-шарт жасаан уаытта бекіткен баасы бойынша алдаы уаытта немесе белгілі бір мерзімнен кейін биржалы активті сатып алу-сату туралы стандартты биржалы контрактіні білдіреді. Мнда биржалы активке баалы ааздар, соны ішінде акциялар жатады.

Опцион – сатушыны белгілеген кнінде немесе одан брын базалы активті сатып алуа (сатуа) ы алатын немесе сыйаы тлеп ана ммілені орындалуынан бас тартуа ылы, біреуі осы котрактіні иесі (немесе сатып алушысы) болып табылатын екі атысушысыны арасында жасалатын келісім-шарт.

Опционны екі трі болады: опцион “колл” жне опцион “пут”. Опцион “колл” баалы аазды сатып алуа ы берсе, ал, опцион “пут” оны сатуа ы береді.

Баалы ааздармен жасалатын операцияларда делдал ретінде бола отырып, банктер клиенттерді тапсырмалары бойынша оларды сату, айта сату, сатау, есепке алу, басару жне табыстарын алу сияты операцияларды орындайды.

Баалы ааздар нарыыны атысушыларына маналар жатады:

- Эмитенттер;

- Инвесторлар;

- Брокерлер;

- Брокерлік конторалар;

- Дилерлер;

- Маклерлер;

- ор биржасы;

- Мемлекеттік йымдар;

- Ксіби атысушылар.

Р екінші дегейдегі банктер баалы ааздар нарыында мынадай ксіби ызмет трлерін жзеге асырады:

- брокер ызметі,

- дилер ызметі;

- депозитарий ызметі;

- кастодианды ызмет;

- тізілім жргізуші немесе тіркеуші ызметі;

- баалы ааздарды басару.

Брокер ызметі – клентті тапсырмасы бойынша жне оны есебінен баалы ааздармен операциялар жргізу.

Дилер ызметі - зіні атынан жне зіні есебінен баалы ааздармен сауда-сатты операцияларын жзеге асыру.

Депозитарий ызметі – баалы ааздарды иелерін ытарын есепке алу жне растауа, баалы ааздармен мміле жасауда техникалы жаынан амтамасыз етумен байланысты банктерді ызметі.

Кастодиан ызметі – баалы ааздарды сатаумен жне олармен жасалатын ммілеге баылау жасаумен байланысты банктерді ызметі.

Бл аталан ксіби ызмет трлерін жзеге асыруа банктерді арнайы лицензиясы болуы тиіс.

азастанда брокер-дилер ызметіне кешенді лицензия беріледі. Оны екі трі бар:

- 1-санатты брокер-дилер ызметіне арналан, яни номиналды стаушылар ретінде клиенттерді шотын жргізуге арналан;

- 2-санатты брокер-дилер ызметіне арналан, яни клиенттерді шотын жргізуге ы бермейтін.

Сонымен атар, банктер баалы ааздармен андеррайтинг ызметін жзеге асырады. Андеррайтинг ызметі – эмитентпен келесім-шарт негізінде жаа шыарылан баалы ааздарды орналастыруа байланысты брокер-дилер ызметін сипаттайды

Баалы ааздар бизнесіндегі андеррайтинг – бл баалы ааздарды сатудан ешандай да тменгі ашалай аражатты келіп тспейтіндегі туралы эмитентке кепілдік беруді білдіреді.