Азастанны несие нарыы

Несие рыногы – оны кмегімен шаруашылы субъектілер мен аржы-аражата зру халы жне шаруашылы субъектілер мен оны белгілі бір талаптара сай бере алатын (арыза бере алатын) халы арасында зара арым-атынас орнатылатын механизм. Несие рыногы арылы экономика сфераларыны арасында арыз капиталын жинатау, блу жне айта блу жзеге асып айта ндіру процесінде ашалай капитал босатылады. Ол онда рынок арылы ссудалы капитал трінде баытталады. Содан со несие берушіге банктер мен зге де аржы-несие институттарына айта айтып келеді.

Несие рыногыны мні онда андай: зіні немесе бтенні, жиналан аша капиталыны пайдаланыланына байланысты емес, яни банкир з ісін тек з капиталыны кмегімен немесе тек оан депозитталан капитал кмегімен жргізе ме оны маызы жо.

Несие рыногы арылы ндіріс пен тауар айналымыны суі, капиталды ел ішінде озалуы, ашалай жинатарды капитал сомасына трнасформациялануы, негізгі капиталды жаартылуы, ылыми-техникалы революцияны іске осу жзеге асырылды. .

аржы рыногыны рамдас блігі ретіндегі несие рыногыны маызды рлі са, аша аражаттарын біріктіруде, бл рынокты ндіріс пен капиталды шоырлануы мен орталытануына белсенді серлесуіне ммкіндік береді. Аша капиталы негізіне ашалай ссудалы капитал трінде жинаталады, осыан орай бл жинатау ошауланан процесс ретінде емес, е алдымен оны бкіл айта жаырту барысына сер ету трысынан маызды. Аша капиталын жинатау макроэкономикалы кзарас трысынан наты жинатаумен тыыз рекеттеседі. Аша капиталыны негізінен халыты жина ашасы есебінен алыптасатыны, ал оларды млшері елімізді жалпы лтты німіндегі капитал салымыны лесін алыптастыруда маызды рл ойнайтындыы белгілі.

Несие рыногыны мні мен рлі оны ызметтерін анытайды. Несие теориясында несие ызметіні мазмны мен санына атысты біркелкі кзарас жо. Алайда, барлы несие мніні айта блу, яни айналымны несиелік ралдарын ру ызметтерінен крініс табуын басшылыа алып жне кейбір алымдарды теориялы тжырымдарын стана отырып, біз азастанды несие рыногына тн трт ызметті крсетеміз:

- несие арылы тауар айналымына несиелік ызмет крсету;

- шаруашылы субъектілерді, халыты, мемлекетті, сондай-а шетелдік клиенттерді ашалай жинатарын (жина ашаларын) тарту;

- аша орларын тікелей ссудалы капитала жинатау жне оны ндіріс процесіне ызмет крсету шін капитал салымы трінде пайдалану;

- мемлекет пен халыа мемлектетік жне ттыну шыыстарын жабуа арналан капитал кзі ретінде ызмет крсету, сондай-а кшті аржы-нерксіптік топтар руа рекеттесу.

Несие рыногыны ашалай формадаы н озалысымен, несие ресурстары жне баалы ааздар трінде р трлі акция орларын алыптастыру жне пайдаланумен байланысты екендігі белгілі. Несиелік рынок дегейімен оамды жаыртуды дамытуа кететін аша орларыны озалысы клемі баыты, оны ттастай леуметтік-экономикалы атынастара ыпалы лшеніп, аныталады.

Несие нарыыны рылымына мыналар жатады:

- ттыну несиесі нарыы,

- ипотекалы несие нарыы

- корпоратвтік несие нарыы.

- Коммерциялы несие нарыы

- Микрокредиттік несие нарыы

- Ломбардты несие нарыы

- Банкаралы несие нарыы.

- Мемлекеттік несие нарыы.

Несие рыногыны негізгі атысушыларына мыналар жатады:

- несие берушілер (банктер мен банктік емес йымдар)

- арыз алушылар (зады жне жеке тлалар)

- Мемлекеттік йымдар

Несие беруші – ссуда беретін несие ммілесіні тарапы. Тауарлы ндірісті бастапы сатыларында несие берушілер сіморлар болады. Бны одан ары дамуымен ашалай несие берушілер ретінде банк мекемелері атысты. Ал тауарларды ссудаа беру кезінде тауар ндірушілер несие беруші болады. Ссуда беру шін несие берушіде белгілі бір аражат болуы тиіс. Оны кзі зіні жина ашалары, з кезегінде айта ндіру процесіні баса субъектілерінен айтарымды негізде алынан ресурстар болуы ммкін. азіргі нарыты шаруашылы жадайында несие беруші банк тек зіні жеке ресурстары есебінен ана емес, оны з шоттарында саталатын, тартылан, сондай-а баалы ааздара орналастыру арылы жмылдырылан аражаттар есебінен де ссуда бере алады.

арыз алушы – несие алушы жне алынан ссуданы белгіленген мерзімде айтаруа міндетті несие атынастарыны тарабы. сіморлы кезеінде несиені са шаруалар, шебер олнершілер, сондай-а ірі жер иелері немесе жалпы бай адамдар пайдаланан. Банктерді пайда болуымен ол олар шін жымды несие беруші болатын арыз алушылар шоырланады. Несие берушіге араанда ссудалы мміледе арыз алушы келесідей ерекшеліктерге ие болады. Біріншіден, ол арыза алынатын аражатты меншік иесі болып табылмайды, ол оны уаытша иесі болады, зіне теисілі емес бтен ресурстармен жмыс жасайды. Екіншіден, арыз алушы арыз ашаны айналым сферасында да, ндіріс сферасында да пайдаланады. Несие беруші ндіріске тікелей кірместен айырбас фазасында ссуда береді. шіншіден, арыз алушы оны шаруашлыындаы айналымын аятап арыз ресурстарын айтарады. айтарымды амтамасыз ету шін арыз алушы ндіріс процесін несие берушімен есеп айырысу шін жеткілікті ашаны босауын амтамасыз ететіндей етіп руы тиіс. Тртіншіден, арыз алушы уаытша пайдалануа алынан соманы айтарып ана оймайды, пайыз тлейді. Бл жерді арыз алушыны оан еркін ктемдейтін несие берушіге туелді екендігін байауа болады.

Несие озалысыны задылыы несие рыногындаы несие беруші мен арыз алушы арасындаы пайда болатын атынастарды толыанды тсінуге ммкіндік береді.

Несие атынастарына тсе отырып, несие беруші мен арыз алушы з масаттары мен мдделеріні бірлігін крсетеді. Несие атынастары тегінде несие беруші мен арыз алушы орын алмастырулары ммкін, несие беруші арыз алушыа, арыз алушы несие берушіге айналады.

зімізге белгілі несие рыногыны ралы н озалысыны здіксіздігін амтамасыз ететін, ссудалы ммілені нысаны болатын, айырбас сатысында пайда болатын несие болады. Соысы несие озалысыны ядросы болып табылады.

Несие ммкіндігі шынайы болу шін белгілі бір талаптар ажет. Біріншіден, несие беруші де, арыз алушы да – экономикалы байланыстан туындайтын міндеттемені орындалуына материалды кепілдік беретін за трысынан дербес субъектілер ретінде атысуы керек. Екіншіден, несие беруші тек арыз алушы мддесі сйкес келгенде несие ажет болады. Несие ммілесі жасалу шін оны атысушылары несиеге деген орта мдде білдіруі тиіс, бір жатан – аша аражатын ссудаа беруге, екінші жаынан – оны алуа деген несие атынастарыны субъектілері арасындаы зара мддеге негізделген экономикалы байланыстар тратылыпен, беріктілігімен сипатталады, бірттас жйе ретіндегі несие шегімен аныталады.

Сатып алу-сату барысында тауарларды жзеге асыру сатушыларды оларды ашалай эквивалентін дереу алуа ркез келе бермейді. Сатып алушы тауара аыны белгілі бір мерзім ткеннен кейін тлей алады. Сатушы – несие берушіге, ал сатып алушы – борышор болады. Несие беруші мен арыз алушы бір полюсте темін алу мерзімі кейінге алдыру, екіншісінде – оны тлеу орын алан жадайларда атысады.

Несие нарыыны ралдарына несиені мынадай трлері жатады:

1. Ттыну несиесі - бл жеке тлалара ттыну тауарларын сатып алу шін жне трмысты ызметтерді теуге берілетін несие.

2. Ипотекалы несие – бл озалмайтын мліктерді (трын йді, ндіріс имараттарын, жерді жне т.с.с.) кепілге ала отырып, за мерзімге берілетін несиені білдіреді.

3. Овердравт несиесі – клиентті шотынан аражатты шегеру, дебеттік алды бойынша берілетін ыса мерзімді несиені формасы.

4. Овернайт несиесі – тімділікті олдау масатында бір тнге берілетін банкаралы несиені трі.

5. Онкольды несие – кредиторды алашы талабы бойынша телетін ыса мерзімді несие.

6. Банкаралы несие – банктерді бір-біріне беретін несиесі.

7. Ломбардты несиесі – тез іске асатын баалы заттарды немесе баалы ааздарды кепілге алып, берілетін несие.

8. Лизингтік несие - рал-жабдытарды жала алумен байланысты берілетін несие.

9. Рамбурсты несие – шикізаттарды ішке алып кіру жне жартылай фабрикат жне дайын німдерді сырта шыару тжірибесінде пайдаланылатын несие.

10. Сенім несиесі – банкті сеніміне кірген, тлем абілеті жоары клиенттерге берілетін несие.

11. Маусымды несие – жабдытаушыны аржыландыру уаыты мен тсімді алу мерзімі арасындаы уаыт бойынша алшатыты жабуа араналан несие.

12. Консорциалды несие – ірі жобаларды несиелеу масатында банктерді зара осылып беретін несиелері.