аржы нарыын дамытудаы кездесетін иыншылытар жне оны шешу жолдары
Сырты экономиканы олайсыздыына арамастан, азастан экономикасы 2010 жылы жеткілікті тратылыты крсетті жне жайсыз серлерді бастан кешірді. 2009 жылы азастан бидай экономикасыны мдениетінен жоары крсеткіштерге ие болып, рылыс нерксібінде, саудада ндіріс клемі сті. Нтижесінде 2009 жылы алдыы жыла араанда ЖІ 2,9 % рады. Соы жылдардаы аржы нарыыны олайлы сімі, таза экспортты суіне, инвестиция клемі мен нерксіп ндірісіне тікелей байланысты. 2009 жылы ЖІ сімі 14 % рады. аржы – несие жне аржы жйесіні тратануы мен алдаы жамуы аржы нарыы инфрорылымыны дамуына тікелей байланыста болып келеді.
азіргі уаытта азастан банктері тратанудаы оай емес жолдара арамастан, траты рылымды алыптасып, лемдік стандарта сай етіп жне де алдаы уаытта дамуына тура тенденция орындауда.
Екінші дегейлі банктерді басты рекетіні негізінде кредит млшерлемесін кбейту масатымен аржы ресурстарын пайдалану. Осыдан мемлекеттегі сырты экономикалы жадайды жасаруына жне инвестпорлара кепілдік беру жйесі алыптастырылды.
Бгінгі кнде азастанны банктік секторлары толы клемде капиталданылан: 89,9 млн. тегеде орындалан банк жйесіні зіндік капиталы 2010 жылы. Ал азіргі уаытта зіндік капиталды саласы 115,9 млрд. теге рап отыр.
ТМД, азастан елдері зіндік капитал діруден бірінші орын алды. Мысалы Украина, Ресей жне ырызстанда крсетілген крсеткіштерге араанда 3-4 млн. доллара згерістен, ал азастанда 13 млн. доллар згеріске шыраан.
Республикамызда нарыты экономиканы крделі трде алыптасуы бгінгі танда барлы дегейдегі баылау – тексеру органдарыны рылымды жетілуін талап етеді. оам згеріп, ркениетті нарыты арым – атынастар бой ктеруде. Осыан сйкес мемлекеттік басару нысандары да згешеленуде. Бізді де комитет азір аржыминге арайды. Бл республикадаы іспетті. Енді юарлы аржылы адаалау бірттас орталыа бірігіп, оны тиімді де жинаы етеді. Осынау аталмыш комитет те, салы инспекциясы мен азыналы, шетел капиталын пайдалану жніндегі комитет те кешенді трде бірлесе, з ерекшелігін сатай отырып жмыс істеуде. Осыан орай жне де жаа жадайлара баланысты біз негізгі міндеттерді айындап алды.Бiрiншi кезекке мемлекеттiк бюджеттi орындалу барысын, аражатты экономиканы белгiлi бiр сала сын дамытуа, наты масатты кздерге жмсалуын тексерудi ойды. Бл-аса маызды міндет. Оны орындау шiн мамандарымызды лкен кш-жiгерi мен рухани айраты, азаматты белсендiлiгi керек. Олар з iсiнi бiлiктi маманы бола тра адал да таза болуа тиiс. Шындыында мнда жоары бiлiктi, тжiрибелi кадрлар болуын шешеді. Мемлекеттiк ксiпорындар мен
йымдар мемлекеттiк бюджеттен блiнген аражатты курделi рылыса, ндiрiстi айта жаратандыруа, жаа, озы технологияларды ендiруге ана емес, сонымен бiрге трындарды леуметтiк мтажына, денсаулы сатау, бiлiм беру мен мдениетiне дрыс та тиiмдi пайдалануына ол жеткiзуiмiз керек. Несиелердi берiлуiн ата баылап, оларды масатты трде пайдалануын адаалау ажет. Сондай-а мемлекеттiк аражат пен шетел несиелерiнi дер кезiнде айтарылуын баылаан жн. йтпесе халыты игілігі талан-таража тсіп кетеді. Бюджет аржысыны аса iрi сомаларда талан-таража шыраанын мына облыстарды мекемелерiнен айындады: Семей (8 миллион 162 мы теге), Талдыоран (7 миллион 437 мы теге), Атырау (7 миллион 309 мы теге), останай (6 миллион 995 мы теге), араганды (5 миллион 906 мы теге),Отстік азастан (7 миллион 33 мы теге). Павлодар мектеп-интернатында 6,3 миллион тегеге зиян келтiрiлген. Бл зиян бухгалтерлiк есептi дрыс жола ойылмауынан жне бас есепшiсiнi асаана рекеттерiнен болан. Жезазан облысты трындарды леуметтiк орау басармасыны аржы, бухесеп жне есептеме блiмiнi бастыы жеiлдiктер орнына темаыны тлеуге арастыралан аражаттан 224 мы тегені жне 1,5 миллион тегелік материалды ндылытарды сііріп кеткен. Мндай жымыру мен ымыру былай болан. Аша аражаты почтамт арылы комерциялы ксіпорындар мен жеке адамдарды есепшотына жалан трде зейнеткерлер шін халы ттынатын тауарлар алу шін деген желеумен аударылып отыран. Жалпы экономикалы ылмыс азір лемдегі барлы елдерде дамыан ылмыс трі болып табылады. Оны жасайтын адамдар те айлакер,ккі,за жаттарын мегергендер. Сондытан да аржы – валюта баылау саласындаы ызметкерлер кп біліп, кп оу керек жне де бізді мамандара табандылы, принциптік, ділдік ауадай ажет. Мемлекетті, халыты болашаын ойласа ана, жаны ашыса ана ел байлыына алан бола аласы.
аржы рыногы мен аржылы йымдарды мемлекеттiк реттеу жне адаалау назарындаы басымдылыты бастысы азастан Республикасыны аржы жйесiнi тратылыын амтамасыз етуге жрдемдесу, сондай-а аржы жйесiне деген сенiмдi олдау болып табылады.
Сонымен, тпелi кезе жадайындаы азастан Республикасыны аржы жйесiне байланысты жзеге асырылып жатан мемлекеттiк реттеудi масаты мен баыты, аржылы за актiлерiнi жетiлдiрiлуi, егемен азастандаы леуметтiк-экономикалы, кiмшiлiк-саяси жйедегi процестерге сай айындалып отыр. Осындай мн-жайлара орай згертiлiп, толытырылан жне жаадан абылданан азастан Республикасыны тиiстi задарына сйкес укiлеттi мемлекеттiк органдарды аржы рыногы мен аржылы йымдара атысты зыреттерi ркениеттi жааша сипатта, сондай-а аржылы ыты тиiмдiлiк трысынан крiнiс табуда.
Мысалы, «аржы нарыы мен аржылы йымдарды мемлекеттiк реттеу жне адаалау туралы» Р Заы мен т.б. нормативтiк ыты актiлер тиiстi реттеушi-адаалаушы мемлекеттiк органдарды айрыша ытарын айындай отырып, оларды ызметтерiнi нормативтiк ыты базасын райды. аржы рыногы мен аржылы йымдарды мемлекеттiк реттеудi жне адаалауды жзеге асыруа байланысты оамды атынастарды реттейдi, сондай-а азастан Республикасы аржы жйесiнi тратылыын арттыру жне аржылы ызмет крсету аясында ттынушыларды ытары мен занды мдделерiнi бзылуына жол бермеу жнiнде жадайлар жасауа баытталан. азастан Республикасы Президентiнi 2008 жылы 31 желтосандаы «азастан Республикасыны мемлекеттiк басару жйесiн одан рi жетiлдiру туралы» Жарлыына сйкес рылан Р аржы рыногы мен аржылы йымдарды мемлекеттiк реттеу жне адаалау жнiндегi агенттігі:
1. За департаментiнен;
2. Банктердi адаалау департаментiнен;
3. Баалы, ааздар рыногыны субъектiлерiн жне жинатаушы зейнетаы орларын адаалау департаментiнен;
1. Сатандыру рыногыны субъектiлерiн жне баса аржылы йымдарды адаалау департаментiнен;
2. аржылы йымдарды тарату департаментiнен;
3. Лицензиялау басармасынан;
4. Крсетiлетiн аржылы ызметтi ттынушыларды ытарын орау басармасынан жне т.б. да ызметтерден ралады.
Занда айындалан ым бойынша «аржы рыногы - аржылы ызмет крсету мен ттынуа, сондай-а аржы ралдарыны шыарылуына жне айналысына байланысты атынастарды жиынтыы» болып табылады. аржы рыногыны элементтерi ретiнде: лтты валюта, шетел валютасы, ссудалы капитал (кредиттер), мемлекеттiк, жергiлiктi мемлекеттiк басару органдарыны, банктiк акционерлiк оамдарды жне компанияларды баалы ааздары, алтын жне ымбат баалы металдар крiнiс табады .
Аталан агенттiк банк жйесiнi екiншi дегейіндегі банктердi ызметiн реттеу жне адаалау масатында:
- жеке жне занды тлаларды банктi жне банктiк холдинггi iрi атысушысы мртебесiне ие, банктердi еншiлес йым руына жне оан ие болуына рсат беру жне рсат беруден бас тарту тртiбiн айындайды, аталан рсатгарды бередi не беруден бас тартады;
- активтер мен шартты мiндеттемелердi сыныптау жне олара арсы провизиялар ру тртiбiн белгiлейдi. Активтер мен шартты мiмдеттемелердi кмндi жне сенiмсiз санаттара жатызу тртiбiн мемлекет алдында салы мiндеттемелерiнi орындалуына салыты баылауды амтамасыз ететiн мемлекеттiк органмен келiсе отырып айындайды;
азастан Республикасыны банк зандарында белгіленген жадайларда азастан Республикасыны банк зандарында кзделген барлы немесе жекелеген банк операцияларын жргiзуге лицензияны керi айтарып алу туралы шешiм абылдайды;
зiбелгiлеген тртiппен банктердi жне банк операцияларыны жекелеген трлерiн жзеге асыратын йымдарды жне оларды филиалдарыны ызметiн, соны iшiнде аудиторлы йымды шаыра отырып тексередi жне азастан Республикасыны занама актiлерiнде зделген жадайларда банктерден, мемлекеттiк органдардан жне азаматтардан ол зiнi баылау мен адаалау функцияларын жзеге асыру ушiн ажеттi деп санайтын апаратты алады, алынан апарат бойынша тсiндiрудi талап етедi. аржы рыногында бсекелестiктi шектеуге жне аржылы йымны зiнi монополиялы жадайын терiс пайдалануына баытталан iс-рекеттердi жасауына тыйым салынады.
аржы рыногындаы аржылы йымны монополиялы жадайын белгiлеу ережелерiн азастан Республикасы Агенттiгiмен бiрлесiп монополияа арсы орган айындайды, сондай-а аржы рыногындаы субъектiлердi монополияа арсы зандарды талаптарын орындауын баылауды азастан Республикасыны Табии монополияны реттеу жне бсекелестiктi орау жнiндегi агенттiгi жзеге асырады.
«Сауда ызметiн реггеу туралы» азастан Республикасыны. Заны осы маала клемiнде, сипатталан мен-жайларды зектiлiгiн рi мемлекеттiк маызын жааша бетбрыс трысынан длелдеп отыр.
Осы «Сауда ызметiн реттеу туралы» Р Заы сауда ызметi саласындаы, соны iшiнде сырты сауда ызметi аясындаы оамды атынастарды реттейдi, аталан сала мен аядаы мемлекеттiк реттеудiн принциптерiн жне йымдастыру негiздерiн белгiлейдi, соядай-а меншiк нысанына карамастан республика аумаындаы сауда ызметiнi барлы субъектiлерiне олданылады.
«азастан Республикасыны Кеден кодексi» азастан Республикасыны егемендiгi мен экономикалы кауiпсiздiгiн корауа, сырты экономикалы ызметтi ырытандыруа, азастан экономикасыны дниежзiлiк экономикалы-аржылы атынастар жйесiндегi байланыстарын жандандыруа баытталан, сондай-а ол азастан Республикасындаы кеден iсiнi экономикалы, йымды жне ыты негiздерiн белгiлейдi.
«азастан Республикасыны Бюджет кодексi» бюджеттік жне бюджетаралы атынастарды реттейдi, сондай-а бюджеттiк аражаттарды алыптастырылуыны жне пайдаланылуыны, бюджет жйесiнi жмыс iстеуiнi негiзге ережелерiн, принциптерi мен механизмдерiн белгiлейдi.
«Сатандыру ызметi туралы» азастан Республикасыны заы ксiпкерлiк ызмет трi ретiнде сатандыруды жзеге асыруды негiзгi ережелерiн, сатандыру (айта сатандыру) йымдарын, сатандыру брокерлерiн ру, лицензиялау, реттеу, оларды ызметiн тотату ерекшелiктерiн, зге де жеке жне заяды тлаларды сатандыру рыногындаы ызметiнi талаптарын, сатандыру рыногын мемлекеттiк реттеу мiндеттерiн жне сатандыру ызметiн адаалауды амтамасыз ету принциптерiн белгiлейдi.
ОРЫТЫНДЫ
Нарыты атынастарды рылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де аржы рыногы зор рл атарады.
аржы – нарыты атынастарды рамды блігі жне мемлекеттік саясатты жзеге асыруды ралы.
аржы нарыы дегеніміз, мемлекет пен шаруашылы жргізуші субъектілер жне халыты бос аша аражаттарын сату жне сатып алу объектісі болып табылатын аша операцияларыны ерекше нысаны. аржы нарыыны ызмет етуі мен алыптасуы экономикалы, йымдарды, ыты формалара байланысты болып келеді. аржы нарыыны рамы: аша нарыы, капиталдар нарыы, ретінде кейде аша нарыынан несие нарыы блінеді, яни айналым капиталдарын толтыру шін берілетін ыса мерзімді ссудалар, ал капитал нарыы – негізгі капиталды инвитициялау шін баса сипаттамаларда аша нарыы бл ссудалы капитал нарыыны бір блігі мнда ыса мерзімді депозит – несие операциясы жзеге асады. Нарыты интеграциялы трі баалы ааздар нарыы болады.
аржы нарыы – бл е алдымен дербес экономикалы категория ретінде баалы ааздарды сату мен айта сату жніндегі операцияларды жзеге асыру жолымен фирмаларды, банктерді, жинатаушы зейнетаы орларыны саты институтарыны, мемлекетті жне халыты уаытша бос ашасын жмылдыруды, блуді, жне айта блуді амтамасыз ететін нарыты атынастарды жиынтыы. Ол нарыты атынастар жйесіні рамды блігі болып табылады жне тауар, аша, кредит, саты, валюта жне баса рыноктармен етене байланысты. аржы рыногы ымы аша, валюта, кредит, капитал рыноктарын райды.
Аша нарыы – олма-ол аша ана емес, олма-олсыз тлем аражаттарын да осатын тлем аражаттарыны рыногы.
Кредит нарыы – несие бойынша банктерді кредит операцияларымен байланысты.
Капитал нарыы – оамды ндіріс атысушыларыны орташа жне за мерзімді орланымдарыны озалысы жзеге асырылады.
Баалы ааздар нарыы – аржы рыноктарында баалы ааздарды озалысы мен ортатастырылатын экономикалы атынастар болып табылады.
ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ілиясов .., лпыбаев С. аржы. Жоары оу орындарына арналан оулы. Алматы. – 2005. – 228-234 бб., 405-408 бб.,
2. Мельников В.Д., Ли В.Д. аржыны жалпы курсы. Алматы: “аза универститеті” – 2005. – 27б.
3. Шеденов .., Байжомартов .С., Жнісов Б.А., Колягин Б.И. Жалпы экономикалы теория. Алматы– 2002. – 296-302 бб.
4. Мамыров Н.., Тілеужанова М.. Макроэкономика. Алматы: Экономика. – 2003. – 318 - 321 бб.
5. Жнісов Б., Мметов ., Байжомартов . Нарыты экономика негіздері. Алматы: Республикалы баспа кабинеті. – 1996. – 105-110 бб.
6. лпыбаев С.К., Баязитова Ш. “аржы теориясы” Оу ралы - Алматы: Мерей, 2001 ж. (48-55 б.б.)
7. Бектеміров . Р дамуы жайлы дерек.//Егемен азастан. №7.- 19.01.2007. - 3-5 бб.
8. Найманбаева С. азастан Республикасындаы аржы рыногын мемлекеттік реттеу (нормативтік ыты базасы жне аржы жйесіні мселелері). // За жне заман. №11. – 2008.-38-45 бб.
9. Керимова А. азастан жне оны айматарыны аржылы дамуы. //Егемен азастан №8.- 7.12. 2008.- 4-7 бб.
10. Сейітасымов .С. Аша, несие, банк теориясы. Алматы: Экономика. – 2001. – 372-375 б.
11. Интернет. Топ реферат сайты
12. Интернет. Студ. KZ сайты
13. азастан Республикасыны Президентіні жне азастан Республика кіметіні актілер жинаы.
14. Абугазин Д. «Регулирование инвестиционной деятельности в экономике Казахстана».