Бап. Жаа туан баланы анасыны лтіруі
ТАРАУ.ЖЕКЕ АДАМА АРСЫ ЫЛМЫСТЫ ¥Ы БЗУШЫЛЫТАР
Жалпы сипаттамасы
Адамны жэне азаматты ытары мен бостандытары мемлекет арылы ора-лады. азастан Республикасы Конституциясыны II блімі осы мэселеге тіке-лей арналан. Конституцияны 1-бабында «е ымбат азына - адам жэне адамны мірі, кытары мен бостандытары», - деп жарияланан. Осыан орай, азастан Республикасындаы барлы кы салалары, оны ішінде ылмысты ыта адам-ды орауды зіні міндеті деп санайды. азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 2-бабында адам мен азаматты ытары, бостандытары мен зады мдделерін орау е басты міндет ретінде крініс тапан. азастан Республикасыны барлы задары жеке адамды корауа, адам ытары мен бостандытарын орауа эр уаытта артышылытар береді. Сондытан да азастан Республикасы ылмысты кодексіні Ерекше бліміні бірінші тарауы жеке адама арсы ылмыстара арналан. Осы тарауа кіретін барлы ылмыстарды топты объектісі жеке адамны дрыс іс-ызметін амтамасыз ететін оамды атынастар болып табылады. Тікелей объектілеріні ерекшеліктеріне арай жеке адама арсы ылмыстар мынадай трлерге белінеді: мірге арсы ылмысты ы бзушылыа; адам лтіру (99-б.); жаа туан сэбиді анасыны лтіруі (100-б.); жан кйзелісі жадайында болан адам лтіру (101-б.); ажетті ораныс шегінен шыу кезінде жасалан кісі лтіру (102-б.); ылмыс жасаан адамды стау шін ажетті шараларды шегінен шыу кезінде жасалан кісі лтіру (103-б.); абайсызда кісі лтіру (104-б.); зін-зі лтіруге дейін жеткізу (105-б.).Денсаулыа арсы ылмыстар:денсаулыа асаана ауыр зиян келтіру (106-б.); денсаулыа асаана орташа ауырлытаы зиян келтіру (107-б.); денсаулыа асаана жеіл зиян келтіру (108-бап), рып-соу (109-бап), инау (110-бап); денсаулыа жан кйзелісі жадайында зиян келтіру (111-б.); ажетті ораныс шегінен шыу кезін-де денсаулыа ауыр зиян келтіру (112-б.); ылмыс жасаан адамды стау кезінде денсаулыа ауыр зиян келтіру (113-б.); денсаулыа абайсызда зиян келтіру (114-б.); орыту (115-б.); адамдарды азалары мен тінін алуа мэжбр ету немесе засыз алу (116-б.); соз ауруларын жтыру (117-б.); адамны иммун тапшылыы вирусын (АИТВ/ ЖИТС) жтыру (118-б.); ауіпті жадайда алдыру (119-б.).Жеке адамны бостандыына арсы ылмыстар: адамды рлау (125-б.); бас бостандыынан засыз айыру (126-б.); психиатриялы стационара засыз орналастыру (127-б.); адамды саудаа салу (128-б.).Жеке адамны ар-намысына жэне адамгершілігіне арсы ылмыстар: жала жабу (130-б.); орлау (131-б.).Жынысты ылмыстар: зорлау (120-б.); сексуалды сипаттаы зорлы-зомбылы эрекеттер (121-б.); он алты жаса жетпеген адаммен жынысты атынаста болу жэне сексуалды сипаттаы зге де іс-эрекеттер (122-б.); жынысты атынас жасауа, еркек пен еркекті жынысты атынас жасауына, эйел мен эйелді жынысты атынас жасауына немесе сексуалды сипаттаы зге де іс-эрекеттерге мжбр ету (123-б.); жас бала-ларды азындату (124-б.).
2. мірге арсы ылмысты ы бзушылытарды жалпы сипаттамасы
аза ССР-іні 1959 жылы ылмысты кодексінде адам лтіруді задылы анытамасы берілмеген еді. азастан Республикасыны 2014 жылы жаа ылмысты кодексінде адам лтіруді зандылы тсінігі берілген. «Адам лтіру, яни баса адама ыа арсы аза шырату» деп ылмысты кодесті 99-бабында тура крсетілген. Осыан орай абайсызда кісі лтіру за бойынша адам лтіру деп танылмайды. Біра топты жэне тікелей объект белгісіне сэйкес б_л ьшмысты ы бзушылы рамы (абайсызда кісі лтіру) жеке адама арсы ылмысты ы бзушылы шін жауаптылы кзделген тарауда орналасан. мірге арсы ылмысты, соны ішінде адам лтіруді де тікелей объектісі адамны мірі болып табылады. За жасына жэне денсаулы жадайына арамастан, кез келген адамны мірін бірдей орайды. Адам мірі нэрестені туан сэтінен, яни анасыны денесінен блініп шыып, алаш ты-ныс алуы арылы оны кпесіні жмыс істеген уаытынан басталады. Бл былыс нэрестені алашы айайынан, дыбыс беруінен басталады. лім адам міріні соы сті болып табылады. лім клиникалы жэне биологиялы болып екіге блінеді. Тыныс алуы мен анны айналысы тотааннан кейін 5-б минут шамасында клиникалы лім сатысы басталады. Адам денесіні салындауына байланысты бл кезе 10 немесе одан да кбірек минута созылады. луді соы кезеі - биологиялы лім, орталы нерв жйесі ызметіні істен шыуына байланысты миды луі басталады. Адамны баса органдары мен тіндеріні міршендік белгілері біраза жаласанымен, миды луі адам міріні соы сэті болып табылады. Яни адам міріні соы сті — биологиялы лім.
Адам лтіруді объективтік жаы баса адамды мірінен засыз айырумен крінеді. ылмысты ы бзушылыты аяталуы шін адамды мірінен айыруа баытталан іс-эрекетті жэне соны зардабынан адам луіні арасындаы себептік байланысты бо-луын айындау ажет.
Адам лтіру негізінен эрекет арылы жзеге асырылады. Адам лтіруді кпшілігі осылайша жасалады. Кінэліні опен атылатын жэне суы аруды, зге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, баса да дістерді олдануы арылы адам мірінен айырылады. Адам лтіру сонымен бірге жэбірленушіге психикалы сер ету нысанында да болуы ммкін. детте жрек-ан тамырлары жйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жйкесіне заым келтіру жолымен мірінен айыру эдебиеттерде мы-сал ретінде келтіру жиі кездеседі. Соы уаыттарда адам жйкесіне эсер ету нысандары мен эдістеріні кбейе тсуіні нтижесінде психикалы эсер ету жолымен адам лтіру ммкіндігі одан эрі кеейе тсуде.
Адам лтіру сондай-а эрекетсіздік нысанында да болуы ммкін. Бл негізінен мына-дай жадайда болуы ммкін. Кінэлі адам біреуді мірден айыру масатымен лімге араша тра алатын ммкіндігі бола тра жэне осыан тікелей міндетті бола трса да рекетсіздік жолымен оан лім аупін туызады жэне лімге жол береді.
Кінэліні лімні жолын кесу жніндегі эрекетті істеу міндеттілігі за талаптарынан туындауы ммкін (мысалы, ата-аналары здерінін жаа туан нэрестелерін немесе жас ба-лаларын лтіру масатымен таматандырмайды немесе оларды мірін сатап алу шін зге де шараларды олданбайды). здігінен жріп-тра алмайтын жэне здеріні табии ажеттерш амтамасыз ете алмайтын жадайларда артайан ата-аналарын оларды ере-сек балалары олардан лылу масатында осындай эрекеттер жасауы ммкін.
Адам лтіруді объективті жаыны екінші белгісіылмысты ы бзушылыты зардабы жэбірленушіні лімі болып табылады. мірден айыруа тікелей асааналы боланымен ылмысты кык бзушылыты зардапты - лімні болмай алуы кінэліні эрекетіне оталандыы, адам лтіруге оталанды ретінде саралауа не-гіз болады. Адам лтіру кезінде, лім эрекет жасаланнан кейін бірден немесе белгілі бір уаыт ткеннен кейін жзеге асуы ммкін. Келтірілген зардапты кінэ деп жктеу шін болан лім мен субъектіні рекеті немесе рекетсіздігі арасындаы себептік байланысты болуы негіз болып табылады. рекет пен зардапты арасында себептік байланыс болмаан кезде тла жасаан эрекеті шін ана жауапты болады. лтіруге тікелей оталу айындалан кезде лтіру шін оталанды жасалан болып табылады, ал лтіруге жанама ниет болан кезде кілі адам наты келтірілген зиян шін ана жауап береді (мысалы, денсаулыа зиян келтіргені шін).
Адам лтіру - материалды рама жататын ылмысты ы бзушылы.
Адам лтіруді субъективті жаы — ылмысты кодексті 99-бабына сйкес тек ана асааналыпен жзеге асырылады. Адам лтіру кезінде асааналы тікелей жэне сол сияты жанама болуы да ммкін. Тікелей асааналы кезінде кінэлі зіні баса адамны міріне ол сып отырандыын сезеді, оны рекеті іс жзінде лімге сотыруы ммкін екендігіне немесе алай да лімге келетіндігін біледі жэне лімні болуын тілеп іс-рекет жасайды. Жанама асаканалыпен адам лтіру кезінде кінэлі зіні рекеті арылы адам міріне катер тндіретіндігін мойындайды, осы эрекетті нэтижесінде оны луі ммкін екендігін біледі, лімні болуын тілемейді, біра оан саналы трде жол береді не лімні болу-болмауына немрайдылы танытады. Соы уаытта жарылыс жасау жолымен адам лтіру оиалары ке таралып отыр. Млдай кез-де белгілі бір рбандардан баса бгде адамдар да леді. Бл оиада кінэлі белгілі бір рбана атысты адам лтіруде тікелей ниетте, ал бгде адамдарды мірінен айыруа атысты - жанама ниетте эрекет етеді.
Тікелей жэне жанама асаналытар арасындаы айырмашылыты айындауды іс жузінде лкен маызы бар. Адам лтіруге огалу, яни кінэліні эрекеті ол лімні бо-латынын сезетінін, оны болуын тілегендігін, біра оны еркінен тыс себептер бойын-ша ол болмай каландыы бойынша аныталады. Мндай кезде оталу тек ана тікелей асааналыпен жзеге асырылады.
Кінэліні ниетіні трі туралы мэселені шешкенде соттар жасалан ылмысты ы бзушылыты барлык жадайларына сйенуі жэне атап айтанда: ылмысты ы бзушылыты тэсілі мен аруын, денеге салынан жараатты санын, сипаты мен ошаулауын (мысалы, адамны мірлік маызды органын жарааттау), кінэліні ылмысты ы бзушылык эрекетті тотату себебін, сондай-а кінэліні ылмысты ы бзушылы істеу алдындаы жэне одан кейінгі мінез-лын (тэртібін), оны жэбірленушімен араатынасын ескеруі тиіс.
Жбірленушіні ліміне келіп сотыруы кінэлі шін белгілі болып табылатын мірлік маызы бар органдарына пышапен жараат салу, дрысында, мірден айыруа тікелей ниетті бар екендігін айатайды. Опен атылатын аруды олдану кінэліні лтіруге шынайы ниетте боландыын айактайды жэне баса жадайлармен атар кінэліні адам лтіру ниетінде боландыына маызды дэлелдеме болып табылады. Жаын ара ашытытан ату, эдетте, адам лтіру масатында істеледі. Тікелей асааналы болан кезде кінэлі лімні болуын тілейді, сонымен бірге кінэліні лімні міндетті трде болуын аламайтындыын да мндай жадайда ескеру керек. Оны ниеті баламалы трде болуы ммкін, оны шамалауы бойынша лімні болуы, сол сияты денсаулыа ауыр зиян келтіру ммкіндігі жэне осы зардаптарды кез келгеніні болуын міндетті трде тілейді. Ал егер оан байланысты емес жадайлар бойынша ылмысты нэтиже болмаан жадайда ол адам лтіруге оталанды шін жауапа тартылуы тиіс.
Адамды лтірумен алдын ала оркыту баса мэн-жайлармен атар адам лтіру ниетіні бар екендігіне маызды дэлелдеме болып табылады. Дегенмен, осындай атер тудыруды айтан адамны ой-ниетіні аншалыты шын екендігін іс бойынша айындау ажет. Тіпті, егер ол сздер кейде жэне тндірілген атерді жзеге асыру ммкіндігіне сырттай дсас кейбір эрекеттермен оса айтыланны зінде, адам лтіру ниетін жзеге асыру туралы сздер кінэліні шын мэніндегі аны тілегін білдірмейді.
Адам лтіру мен орыту кбінесе опен атылатын немесе суы аруды немесе зге аруды, сондай-а ару ретінде пайдаланатын заттарды олданумен немесе олдануа эрекет етумен жасалатын бзаылы эрекеттермен байланысты болатындыын тэжірибе крсетіп отыр. Адам лтіруге жасалан оталуды аталан эрекеттерден блу керек.
Адам лтіруге жанама асааналы кезінде кінэлі з рекетіні нэтижесінде лімні наты болу ммкіндігін шамалайды. Кінэлі зардапты алай да болмай оймайтынын шамалаан жадайда сз тек ана тікелей асааналы туралы бола алады (К-ті 20-бабыны 2-тармаы). Ниетті осы трлеріні арасындаы нерлым елеулі айырма-шылы, зада крсетілгендей еріктілік кезеі бойынша аныталады. Егер адам лтіруге тікелей ниеттену кезінде кінэлі лімні болуын тілесе, ал жанама ниеттену кезінде оны кінэлі тілемейді, біра оан саналы трде жол береді не лімні болуына немрайды арайды. «Тілемейді» деген терминді «лтіргісі келмейді» деген маынада емес, «тікелей тілемейді» деген маынада тсіну керек. «Саналы трде жол береді» деген - кінэлі лімді з іс-эрекетіні нэтижесі ретінде абылдайды дегенді білдіреді.
асаана адам лтіруді субъектісі 14 жаса толан жеке тла болып табылады, ал ылмысты кодексті 100-105-баптарында крсетілген жадайларда адам лтіруді субъектісі 16 жаса толан адамдар болып табылады.
3. Жеке адама арсы ылмысты кы бзушылытар
Бап. Адам лтіру
1. Адам лтіру, ягни баса адамды уыа арсы асаана азага шырату-
2. Адам лтіру:
1) екі немесе одан кп адамды;
2) адамны ызметтік жмысын жзеге асыруына не ксіптік немесе огамды бо-рышын орындауына байланысты осы адамды немесе оны жаындарын;
3) кінлі адама дрменсіз кпде екені крінеу белгілі адамды, сол сияты адамды рлаумен не кепілге алумен штасан;
4) кінлі адамга жктілік жагдайда екені крінеу белгілі йелді;
5) аса атыгездікпен жасалган;
6) баса адамдарды міріне ауіпті тсілмен жасалган;
7) адамдар тобы, алдын ала сз байласу арылы адамдар тобы, ылмысты топ жасаган;
8) пайдакнемдік ниетпен, сол сияты жалдау бойынша не арашылыпен немесе орытып алумен уштасан;
9) бзаылы ниетпен;
10) баса ылмысты жасыру немесе оны жасауды жеілдету масатымен жасалган, сол сияты зорлаумен немесе сексуалды сипаттагы зорлы-зомбылы рекеттерімен уштасан;
11) леуметтік, лтты, нсілдік, діни шпенділік немесе аразды не анды кек ужі бойынша;
12) жбірленушіні агзаларын немесе тіндерін пайдалану масатымен жасалган;
13) бірнеше рет жасалган;
14) крінеу кмелетке толмаган адамды;
15) ттенше ахуал кезінде немесе жаппай тртіпсіздік барысында жасалган адам лтіру -
азастан Республикасыны ылмысты кодексінде адам лтіруді негізгі рамы мен ауырлататын жадайында адам лтіруді рамы бір бапа біріктірілген. Негізгі рам - бл осы ылмысты ауырлататын тріне (99-бапты 2-тармаы) жатпайтын рам. Негізгі рама (99-бапты 1-тармаы) мынадай адам лтіру трлері жатады: ызаныштан, тбелес кезінде немесе рыс-керіс стінде (бзаылы себептер болмаанда), жэбірленушіні засыз эрекеттеріне байланысты, жеке арым-атынас не-гізінде туындаан кек алумен байланысты болан адам лтіру оиалары.
Ауырлататын жадайлардаы адам лтіру-ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаында кзделген. ылмысты ы теориясында бл жадайларды топтара блу алыптасан. Мндай жадайда блу лшемі эр трлі. Топа блу шін кбінесе ылмыс рамыны элементтері пайдаланылады.
2014 жылы ылмысты кодексте ауырлататын жадайлар белгілі бір тэртіппен орналастырылан, атап айтанда: е алдымен объектіге жэне объективті жавда атысты жадайлар, сонан со субъективтік жаа жне субъектіге атыстылары келтіріледі. Сондытан адам лтіруді ауырлататын жадайлары азастан Республикасы ылмысты кодексіні 99-бабында алай орналастырылан болса, сол бойынша арастырылады.
1)екі немесе одан кп адамды лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «1» тармашасы)
Адам лтіруді бл трі кінэлі екі немесе одан кп адамды мірінен айыран жадайда болады. Мндайда кінэліні екі немесе одан кп адамды лтіру ниетіні боландыы, яни бірыай асаана ниетіні боландыын анытау керек. Дрысында жэбірленушілерді луі бір мезгілде болады. Мынадай жадайды да болуы ммкін: кінэлі эуелі бір адамды лтіреді, содан со біршама уаыт ткеннен кейін, эдетте кп кешікпей, баса адамды лтіреді. Оны бір адамды емес, екі немесе одан кп адамды лтіру ниетіні боландыын дэлелдеуді маызы бар. Мндайда эр адамды лтіру се-бептері бірдей болмауы ммкін. Біреуін, ол мысал шін - кек алу масатында, ал екін-шісін бірінші кісі лтіруді жасыру масатында лтіреді. Сонымен бірге - екінші адамды лтіру ниеті бірінші кісі лтіруден кейін емес, оан дейін пайда болды. Осы жадайларда кінэліні рекеті осы «а» тармашасымен сараланады.
Егер екі немесе одан кп адамды лтіру ниеті бола тэа бір адам лтірілсе жэне екіншісіні міріне астанды жасалан болса, мнда екі немесе одан кп адамды лтіру аяталмаандытан, кінэліні эрекеті К-ті 24-бабыны 3-тармаы жэне 96-бабыны 2-тармаыны «а» тармашасы бойынша саралануы тиіс.
2) адамны ызметтік іс-рекетін жзеге асыруына не ксіби немесе оамды борышын орындауына байланысты адамды немесе оны жаындарын лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыньщ «2» тармашасы).
Мндай адам лтіру кінэліні жэбірленушіні немесе оны жаын туыстарын оларды ызметтік немесе оамды борышын орындауына кедергі келтіру масатгарында, немесе олардан осындай рекеттері шін кек алу масатында жзеге асырылады. азастан Республикасы Жоары Сотыны 2007 жылы 11 маусымдаы «Адамны мірі мен денсаулыына арсы кейбір ылмыстарды саралау туралы № 1 нормативтік аулысында кез келген адамны ызмет аясына жататын жмысын ызметтік борышты орындау, ал оамды борышты орындау деп - арнайы жктелетін оамды міндеттерді орын-далуын айтады. Сондай-а оам немесе жеке адамны мддесіне бола (зады бзуа жол бермеу, дайындалып жатан немесе жасалан ылмыс туралы кімет органдары-на хабарлау жэне т.б.) жасалан баска эрекеттер де оамды міндеттер болып таны-лады. ылмысты саралау шін жэбірленушіні кызметтік немесе оамды іс-эрекет жасааннан бері ткен уаытыны маызы шамалы. Е бастысы, кінэліні адам лтіруі оларды осындай функцияларды атаруына байланысты болады.
Адам лтіруді осы трі бойынша жэбірленушілер болып ызметтік немесе оамды функция атаран адамны зі немесе оларды жаын туыстары болуы ммкін. Жаын туыстарды тсінігі азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіні тиісті баптарында берілген. Олар - ата-аналары, балалары, асырап алушылары, асырап алынандар, бірге тран жне бірге тумаан туыс аа-інілері мен апа-сілілері, аасы, эжесі, немерелері.
Егер ызметтік немесе оамды борышын орындаумен байланысты оларды зін не-месе жаын туыстарын лтіргені шін заца арнаулы бап кзделген болса, онда кінэліні рекеті осы арнаулы норма бойынша саралануа жатады (К-ті 408-бабы).
3) кінлі адама дрменсіз кнде екені крінеу белгілі адамды, сол сияты адамды рлаумен не кепілге алумен штаскан кісі лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны 3-тармашасы)
Жас шамасыны те кішілігіне немесе кэрілігіне, дене мшелеріні кемістігіне, аурулыына, соны ішінде жйке ауруына шалдыу, аыл-есінен уаытша айрылу немесе аыл-есіні элсіреуімен байланысты болан, оны дене мшелеріні немесе психикалы жай-кйіні салдарынан кінэліге арсылы крсете алмаан немесе оны мірінен айыруа жасаан эрекетіні сипатын тсінбеу жадайын жэбірленуші адамны дрменсіздік жай-кйі деп тсіну керек. Млдай жай-кй алкогольден, сол сияты есірткіден мас болуды жэне жйкеге атты эсер ететін дэрілік препараттарды немесе улы заттарды абылдаудан болуы ммкін. Саралау шін жэбірленушіні млдай жадайа кімні душар еткендігіні, бан андай себеп боландыыны ешбір мэні жо.
Адамды рлаумен штасан адам лтіру рлау процесінде жэбірленушіні мірінен айыран немесе аталан ылмысты жасыру максатында адам лтіру болан кезде орын алады. Адамды рлау (К-ті 125-бабында) жэне кепілдікке алу (261-бапта) тсінігі берілген.
Адамды рлау асаана лтірумен лггасан жадайда, не адам лтіру осы істе-ген ылмыстарды жасыру эдісі, болса млдай рекеттер дербес ылмыс рамын _райтындытан, кінліні эрекеттері ылмысты жиынтыы бойынша сараланады (К-ті 125, 99-бабы, 3-тармаыны «в» тармашасы, 261, 99-бабы, 2-тармаыны «3» тармашасы).
4) кінліге жкті екендігі белгілі йелді лтіру (К-ті 99-бабыны 2-тармаыны «4» тармашасы)
Адам лтіруді Бл трі жэбірленушіні айрыша жадайына орай ктерікі оамды ауіптілікпен сипатталады. Осы рамны болуы шін е алдымен екі міндетті белгіні болуы шарт. Жэбірленуші кез келген зактытаы жктілік жадайында болуы жэне ол туралы айыпкерді білуі керек. «Белгілі» деген термин айыпкер жэбірленушіні жкті екендігінен хабардар боландыын білдіреді. Бл жадайда осы жайды толы растыына оны кмэніні болан-болмаандыы маызды емес, е бастысы ол жэбірленушіні жкті екендігі туралы жэбірленушіні зінен немесе б_л туралы басалар арылы хабар-дар болады. Бл жерде жктілік мерзімі, рыгы мірше еместігі, эйелді жкті екен-дігі жнінде тиісті емдеу мекемелерінде есепте тран-трмаандыыны оан атысы жо ().
Егер айыпкер жктілік жнінде ателесіп, жкті емес эйелді жкті эйел екен деп лтірсе, онда оны эрекеті ылмысты ниетті баытына арай осы трыдаы ылмыса оталанды ретінде сараланады (К-ті 24-бабы, 3-тармаы, 96-бабы, 2-тармаыны «в» тармашасы).
5) аса атыгездікпен жасалан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «5» тармашасы)
Адам лтіруді зі атыгездік рекет. Осы тарма бойынша эрекетті саралау шін айрыша атыгездік талап етіледі. Бл жнінде, е алдымен адам лтіру эдісі айатама болады. Адамды мірінен айыру жэбірленушіні айрыша орлау мен инауа байланыс-ты эдіспен жасалады: кптеген жаракат салу, тірідей ртеу, алдын ала, біртіндеп дене мшелерін кесу, азапты эсер ететін уды олдану, за уаыта судан, жылудан айыру жне басалар.
Айрыша атыгездікпен адам лтіруге, сондай-а жэбірленушіні оан жаын адамдарды: балаларыны, ата-аналарыны, алыдыыны жэне т.б. кзінше, кінэліні з эрекеті арылы оларды ерекше кйзеліс пен айы-асіретке экелетінін біле трып, лтіруі де жатызылады.
Жэбірленушіге туыс адамдар ана емес, алыптасан зара арым-атынастаы сый-лас адамдар да (завды некеде жо ерлі-зайыптылар, жігіт пен алыды, аморшылар мен баып-ауа аландар, соларды олындаылар, т.б.) оны жаындары деп танылуы ммкін2.
6) баса адамдарды міріне ауіпті тсілмен жасалан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «6» тармашасы)
Адам лтіруді осы трін жасаан кезде кінэлі бір адамны ана емес, кпшілікті міріне ауіп тудыратын тсілді олданады. Млдай тэсілдерге адамдар кп болатын жерлерде жарылыс, рт ою, су аптату т.б. жатады. Кей жадайларда кптеген адамдарды міріне ауіп келтіру атылатын аруды, улы заттарды, жарылыш заттарды олдану арылы да жзеге асырылады.
Кп адамдарды міріне ауіпті тэсілге кінліні белгілі бір адамды лтіру масатымен ол тран топа арай мылты атуы, немесе айдап келе жатан автоклігін топ ішініде тран сол адама арай зор жылдамдыпен брып, басып тпекші болу рекеттері де жатады. Млдай регге кінэліні рекетін дрыс саралауа кісі лтіру шін тадап алынан ылмысты істеу тсілі мен ару олдануды орнын дрыс анытауды маызы айрыша. ылмысты кодексті 96-бабы 2-тармаыны «е» тармашасымен жауапа тарту шін кінэліні ниеті наты бір адамды лтіруге баытталанын, оны лтіру шін кп адамдарды міріне ауіпті тсіл олданылып отырыланын, нтижесінде баса адамны мірі мен денсаулыына наты зиян келтірілетінін сезетінін анытау ажет. Осындай істелген іс-эрекетті кп адамдарды міріне ауіпті тэсілмен жасалан деп тану шін, наты кісіні лтіру кезінде ауіпті жадайда алан баса адамдара зиян келгеніне немесе келмегеніне арамастан жзеге асырылады. Егер осындай жалпыа ауіпта: сілді олдану нэтижесінде адам лімінен баса адама асаана дене жарааты келтірілсе, онда кінэліні эрекеті наты жадайлара байланысты ылмыстарды жиынтыы бойын-ша сараланады.
7) адамдар тобы, алдын ала сз байласу арылы адамдар тобы немесе ылмысты топ жасаан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «7» тармашасы)
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы немесе ылмысты топ деген тсінікті айындау шін ылмыса атысуды аталан нысандарына тсінік берілген ылмысты кодексті 31-бабын арау керек.
Егер адам лтіруге екі немесе одан кп орындаушы кні брын уэделеспей бір-лесіп атысан болса, адамдар тобы жасаан адам лтіру болып танылады. Мндайды асаана адам лтіруге баытталан жне жэбірленушіні мірінен айыру процесіне тікелей атысан, бірлесе эрекет жасаан адамдар тобы деп тану керек. Бл жадайда тланы кісі лтіруді орындаушы деп тану шін лімні барлы адамдар тобы бірлесіп келтірген жарааттан, немесе соларды ішіндегі біреуіні тікелей келтірген жараатынан боландыы маызды емес. Е бастысы, барлы ылмыса атысушыларды кні брын уэделеспесе де ашытан-ашы, зара кш біріктірумен асаана адам лтіруге баытталан эрекет жасаандыын айындау ажет.
Егер адам лтіру жнінде орындаушылар бірлесіп ылмыс жасау туралы алдын ала сз байласан болса, алдын ала сз байласу бойынша адамдар тобыны адам лтіргені белгілі.
Егер адам лтіруді бір немесе бірнеше адам лтіру шін кні брын біріккен адамдарды траты тобы жасаса, ол йымдасан топ жасаан адам лтіру деп таныла-ды.
Адам лтіруді орындаушылар бірлесіп адам лтіру туралы алдын ала келісіп ана оймай, сонымен бірге бір немесе бірнеше ылмысты жасау шін алдын ала бірлесетін траты адамдар тобын ойластыран болса, ылмыстык топты адам лтіруі орын алады.
8) пайда табу масатымен немесе жалданып, сол сияты арашылыпен, коркытып алу немесе бандитизммен штаскан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаынын «8» тармашасы)
ылмысты кодексті 99-бабы 2-тармаыны «8» тармашасы бойынша кінэлі немесе баса адамдар шін материалды пайда алу немесе материалды шыындардан лылу масатында жасалан асаана адам лтіруді саралайды. Материалды пайда: ол аша, млік немесе млікке, трын йге, шінші адамнан сыйаы алуа дыты алу трінде болуы ммкін. Материалды шыыннан ктылу, арызды теуден, млікті айтарудан, крсетілген ызметке аы тлеуден, алимент тлеуден т.б. босану масатымен адам лтіруде пайдакнемдік масатты білдіреді.
Адам лтіруді осы тріні мазмнына пайда табу масатымен арашылыпен орытып алу немесе бандитизммен штасан жадайлар да жатады. асаана адам лтіру арашылы, шабуыл жасау, орытып алу немесе бандитизм кезінде жасалан болса, істелген эрекет аталан ылмыстарды жиынтыы бойынша саралануа жатады.
Іс-эрекетті пайда табу масатында жасалан адам лтіру ретінде саралау шін кінэліні млдай ойы адам лтіргенге дейін боландыын айындау ажет. Егер Бл жадай бол-маса, (мысалы, адам мірінен айырыланнан кейін оны млкін иемдену) пайда табу масаты болмаан адам лтіру рамы мен рлы рамын райды. Жэбірленушіні арашылыпен шабуыл, орытып алу немесе бандитизм жасаланнан кейін мірінен айыру аталан ылмысты жасыру масатында істелуі де ммкін. Млдай жадайда адам лтіру ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаыны «10» тармашасы бойынша са-раланады.
Пайда табу масатымен адам лтірген жадайда кінэліні материалды пайда алу не-месе материалды шыыннан лылу ниетіні боландыын айындау ажет. Егер бл белгі айындалмаса, онда адам лтіруді пайда табу масатында деп саралауа болмайды.
Жалдану бойынша адам лтіру, негізінде, белгілі бір тленетін аыа жэбірленушіні «алып тастауды» алаан адамны шаыран («жалдаан») адамы жзеге асырандытан, пайда табу масатында адам лтіруді бір трі болып табылады.
9) бзаылы ниетпен адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «9» тармашасы)
Бзаылы ниетпен адам лтіру оамды жэне жалпыа бірдей абылданан моральды нормаларды ашытан-ашы сыйламауды негізінде жасалады, кінэліні мінез-лы оамды тэртіпке ашы кдрсы шыан жэне зін тірегіндегілерге арсы ою, солара деген арсылыын крсету масатында жзеге асырылады. Кбінесе Бл ылмыс себепсіз немесе болар-болмас нэрсені адам лтіруге ілік ретінде пайдаланумен жасалады.
Бзаылы ниет - барынша крделі тсінік. Оны зге эр трлі трлі ниеттері бола-ды, соларды эсер етуімен кінэліні адамдарды, оамды сыйламайтындыын ашытан-ашы крсету ниетін тудырады, зіні менмендігін крсету, адамдарды орлау, зіні -ятсыздыы мен атыгездігін крсету жолымен оамды тэртіпке арсы шыады. Осы сезімдерді эсер етуімен белгілі бір, кейде тіпті елеусіз себептерден кінэліда ашу, ыза, кек айтарысы келетін кіл-кй пайда болады. Осы сезімдер кінэліні мінез-лыны итермелеуші кшіне айналады. Сйтіп кінэліні ниетінде оамды пікірге арсы шыу, моральды арапайым нормаларын, адамны жеке басын сыйламаушылы алыптасады. Млдай бзаылы ниет е соында адам лтіруге экеліп соады. Егер млдай ниеттер аныталмаса, ал кінліні ьшмысты мінез-лы жбірленушімен зара жеке арым-атынасы бойынша ана пайда болса, онда Бл жадайда адам лтіру оны жасалан орнына арамастан, бзаылы масатта адам лтіру ретінде саралануы ммкін емес. Млдай эрекет зара ерегістен кісі лтіруге жатады (99-бапты 1-тармаы). Кбінесе бзаылы ниетге адам лтіру рыс-керіс пен тбелесті нэтижесінде болады. Біра Бл рыс-керіс немесе тебелесте болан кез келген адам лтіру зінен-зі бзаылы ниетте адам лтіру ретінде саралануы тиіс дегенді білдірмейді.
10) баса ылмысты жасыру немесе оны жасауды жеілдету масатындаы, сол сияты зорлау немесе сексуалды сипатындаы кш олдану рекеттерімен штаскан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «10» тармашасы)
Бл тармата адам лтіруді саралайтын екі дербес жадай кзделген (зорлауды жне жынысты атынас сипатындаы эрекетті оларды састыына орай бір жадай ретінде біріктіруге болады).
Баса ылмысты жасыру мен оны жасауды жеілдету здеріні мазмлы бойынша бір-бірінен айырмашылыы бола трса да, кп жадайларда зара абаттасып байланы-сып трады. Негізінде кінэлі жасалып болан ылмысты жасыру шін немесе оны жа-сауды жеілдету шін адам лтіреді (оны жасаана дейін немесе жасау стінде). Адам ы орау органдарына белгісіз зі жасаан ылмысты жасырады.
Зорлаумен літасан асаана адам лтіруді зорлау процесінде немесе оны жасы-ру масатында, сондай-а зорлау кезінде арсылык крсеткені шін кек айтару шін жасалан адам лтіру деп тсіну керек. Бл жадайда з алдына дербес екі ылмыс жасалады. Сол себепті саралау ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаыны «10» тармашасы бойынша жэне ылмысты кодексті 120-бабыны тиісті тарм&ы бойын-ша жргізіледі. Егер Бл ылмыстарды біреуі аяталмаан болса, онда саралау кезінде ылмысты кодексті 24-бабына сілтеме жасалады.
Адам лтіру тек ана зорлаумен емес жэне сексуалды сипатындаы кш крсету эрекетімен де штасуы ммкін. Млдай эрекетке еркек пен еркекті, эйел мен эйелді жынысты атынасы жбірленушіге немесе баса адамдара жэбірленушіні дрменсіз жадайын пайдалана отырып кш олданумен немесе оны олданумен орытып жасалан жынысты атынас сипатындаы зге де эрекеттер жатызылады. Егер млдай эрекеттерді жасау процесінде немесе оларды жасыру шін немесе оларды жасау кезін-де арсылы крсеткені шін адам лтірген болса, онда зорлау кезіндегі сияты екі ылмысты жиынтыы бар екендігі белгілі (К-ті 121-бабы жэне 99-бабыны «10» тармашасы).
11) леуметтік, лтты, нсілдік, дінге байланысты жек крушілік немесе аразды не анды кек ужі бойынша адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «11» тармашасы)
Адам лтіруді мндай трі соы уаытта баран сайын ке тарала тсуде, эсіресе б_л лтты жек крушілік немесе аразды себептері бойынша адам лтіруге атысты. Бан кбінесе дрыс ойластырылмаан лтгы саясат итермелейді. Баран сайын лтты зін-зі дэріптеу идеясы ршіп барады. Бл идеялар табии былыс болып табылады жэне ултаралы аразды пен алауыздыты бл идеялар тудырмайды (эрине, егер олар эсіре лтшылды пен экстремизмге айналмаан жадайда). Біра, кінішке орай, лтты жеккрушілік пен алауыздыты ттандыруа мдделі кштер бар. Егер мндай ниеттер адамды мірден айыруа баытталу негізінде жзеге асырылса, онда млдай жадайдаы адам лтіру ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаыны «11» тармашасы бойын-ша сараланады. Мнда адам лтіру шін сылтау барынша эр трлі болуы ммкін: жэбірленушіні немесе зге адамдарды ыа арсы эрекеттері (мндай эрекеттер зады да болуы ммкін), діни жеккрушілікті немесе араздыты салдарынан нэсілдік белгілері бойынша адам лтіруді негізінде де осындай жадайлар болады.
Осы тармата кзделген анды кек себебі бойынша адам лтіруді бірнеше ерекшелік-тері бар. анды кек, эдетте, кінэліні туысандарын лтірген адамдара жарияланады. Ъ 1_ндайда анды кекті рбандары осы анды кек жарияланан адамны зі, сол сияты оны туысандары, сондай-а зге де адамдар болуы ммкін. Бл ылмысты субъектісі анды кек дет-рып болып табылатын жерлердегі этникалы топа жататын адам ана болуы ммкін. Саралау жасау шін ылмыс жасалан жер маызды рл атармайды.
12) жбірленушіні азаларын немесе тінін пайдалану масатында жасалан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «12» тармашасы)
«Жэбірленушініазаларыннемесетінінпайдаланумасатындажасаланадамлтіру» туралы белгі ылмысты зада бірінші рет кзделді. Бл азіргі мір шындытарынан туындап отыр. Егер адамны азаларын немесе тінін пайдалану масатында адам лтірілсе, ол ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаыны «12» тармашасы бойын-ша сараланады.
13) бірнеше рет жасалан адам лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «13» тармашасы
«13» тармашаа сэйкес брын асаана кісі лтірген адамны алашы ылмысы бойынша сотталан сотталмаанына арамастан асаана адам лтіру (абайсызда, ажетті орану шегінен асу жадайында немесе атты жан кйзелісі стінде ашумен лтіруден басасы) сараланады. Брын жасаан ылмысы шін удалау мерзімі тіп кетсе немесе сотталандыы жойылса, иэ болмаса одан арылан болса, онда брын кісі лтіргендігі есепке алынбайды.
Егер айыпты ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаына сэйкес келетін, брын кісі лтіргені немесе лтіруге оталаны шін сотталмаса, онда Бл эрекет жеке саралануа жатады (К-ті 24-бабы жэне 99-бапты 1 немесе 2-тарматары), тиісті тарматары крсетіледі. Ал соы адам лтіруі К-ті 99-бабыны 2-тармаыны «н» тармашасы бойынша саралануа жатады. р мезгілде жауаптылыты ауырлататын екі рет адам лтіруге оталан (К-ті 24, 99-баптары) немесе жауаптылыты ауырлата-тын жадайда екі рет асаана адам лтірген (К-ті 99-бабыны 2-тармаыны тиісті тармашалары) жэне оларды бірде біреуі шін сотталмаан адамны эрекеттері тиісін-ше ылмысты кодексті 24-бабы жэне 99-бабыны 2-тармаыны «н» тармашасы бойынша, осылармен атар кінліні ылмыстарын ауырлататын жадайларды белгілей-тін тиісті тарматар бойынша саралануа1 жатады.
14) крінеу кмелетке толмаан баланы лтіру (К-ті 99-бабы, 2-тармаыны «14» тармашасы)
Кінлі адам жэбірленушіні крінеу кэмелетке толмаанын біле тра оны тіке-лей асааналыпен лтірсе, мірін жойса ол К-ті 99-бабы екінші блігіні «14» тармаына сэйкес жауапа тартылады. ылмыс объктивтік жаынан крінеу кэмелетке толан баланы мірін жоюа баытталан, ылмыс кэмелетке толмаан баланы мірін жойан сэттен аяталан деп саналады.
Ттенше ахуал (жер сілкінісі, су тасыны, басадай зілзалар туындауы) немесе засыз жаппай йымдастырылан тртіпсіздік кезінде адам да асаана лтіру К-ті 99-бабы, 2-тармаыны,15-тармашасы бойынша саралануа жатады.
2014 жылы жаа ылмысты Кодексте мндай іс-эрекетпен адам елтіргені шін жеке дара жауаптылы тыш рет крсетіліп отыр.
бап. Жаа туан баланы анасыны лтіруі
Анасыны зіні жаа туган баласын босану кезінде, сол сияты одан кейінгі кезеде психикасын кйзелтетін ахуал болган жадайларда немесе есіні дрыстыы жоа шыгарылмайтын психикасыны бзылуы жадаиында лтіруі -
Жаа ылмысты кодексте анасыны жаа туан баласын лтіргені шін жауаптылы бірінші рет жеке арастырылан. За шыарушы адам лтіруді бл тріні зіндік ерек-шелігін ескере отырып, оны дербес рама блуді ммкін деп тапты. Б_л рам шін ба-ланы туу кезінде немесе туаннан кейін бірден асаана лтірген жадайды орын алуы шарт. Бдан баса, жаа туан баланы лтіру біраз уаыттан кейін жйкені заымдайтын жадай стінде немесе есіні дрыстыын жоа шыармайтын психиканы бзылуы жадайында орын алуы да ммкін.
ылмысты кодексті 100-бабыны санкциясына араанда, за шыарушы мндай адам лтіруді эйелдерді туу кезіндегі жне туаннан кейінгі ерекше психикалы жай-кйлерін ескере отырып, жеілдету жадайлары кезінде жасалан ылмыс деп санайды. Сонымен бірге, эйелді аддын ала жаа туан баланы лтіру ниеті боландыы жэне бан оны дэрменсіз жай-кйін пайдаланан оиаларды да болуы ммкін. Мны адам лтірген кезде жеілдету жадайы деп санауа бола ояр ма екен? Оны стіне за шыарушы осындай оиаларды да ылмысты кодексті 99-бабында кзделген адам лтіру деп санайды. Мндай жадайларда кінэліні эрекеті ылмысты кодексті 99-бабыны 2-тармаыны «в» тармашасы, яни дэрменсіз жай-кйін пайдалана оты-рып адам лтіру деп емес, керісінше ылмыстык кодексті 100-бабы бойынша сарала-нады.
Психиканы заымдайтын жадай стінде немесе психика бзылуы жадайында анасыны жаа туан баласын лтіруіне келетін болса, онда мндай адам лтіру туаннан кейін біршама уаыт ткен со, біра бала жаа туан деп саналатын кезе ішінде ана орын алады. Психиканы заымдайтын жадайды немесе психиканы бзылу жадайыны болуын осы мэселеге байланысты сарапшылы орытынды беретін психиатр айындайды.
Жаа туан бала тсінігі оны мазмнын айындау кезінде белгілі бір иындытарды туызады. За эдебиеттерінде олар эр трлі айтылады. Осыан байланысты трлі мерзім-дер крсетіледі: бір тэулік, бір апта жне бір ай. Кейбір авторлар жадайа байланысты эр трлі мерзімдерді пайдалануды сынады1. Бан келісу иын. Баланы жаа туан кезеі адам лтіруді жадайына емес, баланы зіні суіне байланысты ой. Жаа туан кезе деп — баланы туаннан кейінгі міріні алашы сатысы - оны азасыны сырты орта жадайларына бейімделетін уаыт ішіндегі бірінші кезеі болып табылады. Б_л кезеге ішкі органдар функциясыны траксыздыы тэн болады. Жаа туан кезені затыы эркімде эр трлі жэне бірнеше аптаны млшерінде, кбінесе ш-трт апта бойына ауытып трады. Айы-кнін толтырып туандарда бл мерзім шала туандара араанда ысара.
Анасыны жаа туан баланы лтіруі туу сэтінде немесе туаннан кейін бірден болуы ммкін. Осы кезеде ылмысты кодексті 100-бабы бойынша адам лтіруге баа беру шін ананы психикалы жай-кйіні шешуші маызы болмайды. Е бастысы, Бл адам лтіруді крсетілген уаыты. Дегенмен, мынаны есте стау керек, адам елтіру — туан адамды заа арсы асаана мірінен айыру. Туу - заа созылатын процесс, бірінші босанатындара ол 15-20 саата, айталап босанатындар шін 10-12 сааттан труы ммкін. Егер туан баланы емес, _рыкты мірінен айыру орын алса, Бл жадайда адам лтіру болмайды.
Есіні дрыстыын жоа шыармайтын психиканы заымдалуы немесе психиканы бзылуы жадайында адам лтіруге келетін болса, онда млдай эрекет ылмысты кодексті 97-бабы бойынша саралануы шін баланы туан кезеі ішінде жасалуы тиіс.
Бл ылмысты субъективті жаы, баса да барлы адам лтірудегі сияты тек ана асааналыпен сипатталады.
Осы ылмысты субъектісі - арнайы ылмысты орындаушысы, мнда жаа туан баланы он алтыа толан анасы ана болуы ммкін. Егер млдай жадайда ылмысты бірігіп орындаушы тріндегі атысушылар болса, онда олар К-ті 99-бабыны 2-тармаыны «в» тармашасы бойынша жауапа тартылады, К-ті 100-бабында крсетілген жеілдету жадайлары олара олданылмайды. Егер зге атысушылар оса орындаушы болмай, ішмдастырушыны айдап салушыны немесе кмектесушіні рлінде болса, онда саралау крделірек болады. Бл жадайда жоарыда крсетілген ылмыса атысушылар шін К-ті жауапкершілікті жеілдететін 53 жэне 100-бабында крсетілген жадайлар (жеке, сипатта боландытан жэне жаа туан баланы анасына ана атысты болуына байланысты) коланылмайды. Сондыган олар К-ті 29-бабыны тарматары жэне 99-бабыны 2-тармаыны тиісті тармашалары бойынша жауапкер-шілікке тартылады.