Денсаулыа арсы ылмыстарды жалпы сипаттамасы жне трлері

рбір жеке адамны денсаулыы — ол адам міріндегі айтарлытай орын алатын фак-тор болып табылады. Себебі адам денсаулыы - оны негізгі байлыы. Осыан байланыс-ты адам денсаулыын орау мэселесі - жалпы мемлекетті, оамны, эрбір азаматты негізгі борышы. Сонымен эрбір оам мшесі денсаулыты сатау шараларын жргізу ту-ралы мэселелерге баса назар аударып, халыты денсаулы сатау мэселесіні шешілуі-не белгілі бір шаралар олданып, оам шін біршама септігін тигізуі керек. азіргі кез- де мемлекетімізде азастан Ресггубликасыны Конституциясына сэйкес денсаулыты сатау мэселелері жнінде мемлекеттік бадарламалар эзірленген, осы бадарлама бойынша азастан Республикасы Денсаулы сатау министрлігі ж_мыс істеп отыр. азастан Республикасы Конституциясыны Адам жэне Азамат бліміні 29-бабыны тарматарына сйкес, азастан Республикасы азаматтарыны денсаулыын сатауа ыы бар. Осыан байланысты азастан Республикасыны азаматтары замен бел-гіленген тегін рі кепілді медициналы кмек клемін тегін алуа ылы. «Мемлекеттік жэне жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-а жеке медициналы практикамен ай-налысушы адамдардан аылы медициналы жэрдем алу зада белгіленген негіздер мен тртіп бойынша жргізіледі» делінген. Осыан орай азаматтарды денсаулыын ныайту, айналадаы оршаан ортаны сатау шараларын жзеге асыру масатында, эсіресе сіп келе жатан жасспірімдерді денсаулыын сатау шін мемлекеттік жне жеке емдеу мекемелері заа сэйкес аылы трде не тегін медициналы жэрдем крсетуді жзеге асырып отыр.

Осы арада денсаулы деген ыма тсінік бере кетейік. Денсаулы дегеніміз — адам азасыны дрыс эрі калыпты ж_мыс істеуі. Яни, адам азасыны эрбір органы, эрбір мшесі сол жаратылан алпында саталып, оны дрыс эрі алыпты трде бел-гілі бір ызметті атаруы. Денсаулыка арсы ылмыстарды оама ауіптілігі - б_л ылмыстарды жасаан кезде, бір адам екінші бір адамны денсаулыына асаана не-месе абайсызда зиян келтіреді, яни кінэлі оама ауіпті іс-рекеттерді жасай отырып, адам мірі шін е ымбатты болып табылатын адам денсаулыына засыз трде ол сады. Адам денсаулыына зиян келтіру кбінесе оны мемлекет пен оам алдындаы азаматты міндеттерін атару, яни сол міндеттерін наты орындау ммкіндіктерінен айырады. Мысалы: адам денсаулыына зиян келуі - оны міндетті эскери ызметке шаырылуына кедергі келтіруі ммкін, сондай-а эскери немесе баса да арнайы ызметтерді атаруына зиянды эсерін тигізуі ммкін. Сондытан да адам денсаулыына арсы ылмыстарды жасау - тек жэбірленушіні зіне ана емес, сондай-а оны жаын туысандары шін де лкен залал болып табылады. Яни, жэбірленушіні денсаулыына зиян келу салдарынан, оны жаын туыскандарына да белгілі бір клемде материалды немесе моральды залал келуі ммкін. Адамды денсаулыынан айыру салдарынан оны мірдегі, оамдаы ебек жне баска да коам ызметтеріндегі байланысы зіледі, оны ебекке, оам ызметтеріне белсенді трде катысуына кбінесе ммкіндік бере бермей-ді. Сондытан да адам денсаулыы - адам міріні негізгі уанышы, негізгі байлыы болып табылады.

Енді адам денсаулыына арсы кылмыстарды топтастырайы. азастан Респуб-ликасыны ылмысты кодексінде адам денсаулыына арсы ылмыса андай ылмыстар жататыны наты крсетілген. Сонымен адам денсаулыына арсы ылмыс-тара мыналар жатады:

1) денсаулыа асаана ауыр зиян келтіру (106-бап); 2) денсаулыа асаана ор-таша ауырлыта зиян келтіру (107-бап); 3) денсаулыа асаана жеіл зиян келтіру (108-бап); 4) рып-соу (109-бап); 5) инау (110-бап); 6) денсаулыа аффект жадайында зиян келтіру (111-бап); 7) ажетті ораныс шегінен шыу кезінде денсаулыа ауыр зиян келтіру (112-бап); 8) ылмыс жасаан адамды стау кезінде денсаулыа ауыр зиян келтіру (113-бап); 9) денсаулыа абайсызда зиян келтіру (114-бап); 10) корыту (115-бап); 11) адамны органдары мен тінін алуа мэжбр ету немесе засыз алу (116-бап); 13) соз ауруын жтыру (117-бап); 14) адамны иммун тапшылыы вирусын жтыруы (118-бап); 15) ауіпті жадайда алдыру (119-бап). Енді адам денсаулыына арсы кылмыстарды объектісін, объективтік жаын, субъ-ектісін, субъективтік жаын жеке-жеке талдайы.

Дене жараатыны объектісі-бгде адамны алыпты денсаулыы болып табылады.

Адам денсаулыына арсы ылмыстарды объективтік жаы-баса адамны денсаулыына, ыа айшы эрекеттер мен рекетсіздіктер арылы зиян келтіру-мен крініс табады. Кбінесе дене жарааты эрекет арылы жасалынады. Кінэлі адам жэбірленушіні денсаулыына эр трлі жолдармен, атап айтса, механикалы эсер ету арылы (мшелерге заым келтіру), химиялы жол арылы (улау, ышылмен кйдіру), электрлік жолмен, (топен ру), термикалы эсер ету (азаа инфекциялы ауруларды жтыру) арылы, сонымен атар психикалы эсер ету арылы (гипноз) жэне баса да тэсілдер арылы дене жараатын келтіреді. рекетсіздік арылы да дене жарааты кел-тірілуі ммкін, егер белгілі бір адам зіне жктелген міндеттерді орындамаса.

Кейбір кездері дене жараатын келтіру ылмысты жауаптылытан босатылуа не-гіз болып табылады, егер Бл жараат мэжбрлік ажеттілік жадайында, яни емдеу масатында болса. Мысалы, жэбірленуші зіні азасына хирургиялы операциялар жргізуге келісімін берсе, онда хирургтер осы хирургиялы операциялардан туындайтын белгілі бір зардаптара жауап бермейді, себебі жэбірленуші хирургиялы операциялар-дан туатын салдара арсы болмады. Дене жараатын келтіру спорт жарыстары кезінде де орын алуы ммкін. Спортты наты тріне кдтысты жалпы ережені сатамау салдарынан туан дене жарааты денсаулыа арсы ылмыс ретінде сараланады. Мысалы, футбол кезінде футбол ережесін рескел бзан кінэлі бгде адама дене жараатын келтірсе, онда оны эрекеті денсаулыа арсы ылмыс ретінде танылады.

Дене жараатын келтіруді субъективтік жаы 2 нысаннан трады: 1) асаана (тіке-лей жэне жанама), 2) абайсызда (менмендік жэне немрайдылык). Тікелей асаана дене жараатын келтіру бір адамны екінші бір адама дене жараатын келтіруді тілеп, алдын ала ойластырып, жоспарлы трде масаттар жасауы, ал жанама асааналыта кінэлі сондай зардапты болуын тілемейді, біра оан саналы трде жол береді. Абайсызды нысаныны зінде сенімділік трінде кінэлі зіні эрекетінен немесе рекетсіздігінен туатын салдарды, яни дене жараатыны болуын кре алады, біра ол салдар бола оймас-ау деген зіне сенімділік ниетге болады, немрайдылы трінде адам дене жараатыны болатынын кре алмайды, біра круге тиісті болатын.

Енді адам денсаулыына арсы ылмыстарды субъектілері туралы мэселеге тоталайы.

азастан Республикасы ылмысты кодексіні 15-бабыны 2-тармаында кр-сетілген дене жараатын салумен байланысты мына ылмыстарды жасаан есі дрыс субъектілер шін 14 жас белгіленеді: 1) денсаулыа асаана ауыр зиян келтіру (106-бап); 2) ауырлататын мэн-жайлар кезінде денсаулыка асаана орташа ауырлытаы зардап келтіру (107-бапты 2-тармаы).

Ал мына дене жарааттарын саланы шін за бойынша есі дрыс субъектілер шін 16 жас белгіленеді: 1) денсаулыа жеілдететін жадайда асаана орташа зиян келтіру 107-бапты 1, 2-тармашалары жэне денсаулыа асаана жеіл зиян келтіру (108-бап); 2) _рып-соу (109-бап); инау (110-бап); 3) денсаулыа жан аффект жадайында зиян келтіру (111-бап); 4) ажетті ораныс шегінен шыу кезінде денсаулыа ауыр зиян келтіру (112-бап); 5) ылмыс жасаан адамды _стау кезінде денсаулыа ауыр зиян кел-тіру (113-бап); 6) денсаулыа абайсызда зиян келтіру (114-бап); 7) орыту (115-бап); 8) соз ауруларын жтыру (115-бап); 9) адамны иммун тапшылыы вирусын жтыру (118-бап); 10) ауіпті жадайда алдыру (119-бап). Енді ауыр дене жаракатын салу тсінігі мен трлеріне тоталайи. Жалпы денеге жараат тсіру деп бгде адамны денсаулыына асаана засыз трде немесе абайсыз денедегі лпаларды анатомиялык ттастыын Блдіру жолымен, йтпесе баса жолмен оны азаларыны дрыс жмыс істеуін бзу аркылы зиян келтіруді айтамыз.