Yen;Ы Б¥ЗУШЫЛЫТАР
§1. Мемлекетті конституциялы рылысыны негіздеріне жне ауіпсіздігіне арсы ылмысты ы бзушылытара жалпы сипаттама
азастан Республикасыны жаа 2014 жылы ылмысты кодексінде 1997 жылы ескі ылмысты кодекстегі мемлектті конституциялы рылымы мен ауіпсіздігіне арсы ылмыстар шін деген ым мемлекетті конституциялы рылысыны негіздері-не жэне ауіпсіздігіне арсы кы бзушылыктар деген жаа ыммен алмастырылан. Бл трыдаы ылмыстарды топты объектісі мемлекетті конституциялы рылысы мен ауіпсіздігіне байланысты оамды атынастарды орау болып табылады. ылмысты кодекстегі жаартылып, жетілдіріліп берілген бл ылмысты ыты нормалар азастан Республикасыньщ 1995 жылы 30 тамызда кабылдаан Конституци-ясында крсетілген, баянды етілген конституциялы рылысты, оамны ішкі, сырты ауіпсіздігін, саяси, экономикалы жйесін орау болып табылады.
Тікелей объектісіне байланысты бл тарауа енген ылмыстар мынадай трлерге блінеді:
азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігіне арсы ылмыстар: мемлекетгік опасызды (175-бап); тышылы (176-бап).
азастан Республикасыны саяси жйесіне арсы ылмыстар:
азастан Республикасыны Тыш Президентіні - Елбасыны міріне олсу-шылы (177-бап). азастан Республикасы Президентіні міріне ол сушылы (178-бап); Билікті басып алуды немесе стап т_руды насихаттау немесе оан жария трде шаыру, сол сияты билікті басып алу немесе стап тзу не азастан Республикасыны конституциялы рылысын кштеп згерту (179-бап); арулы Блік (181-бап).
азастан Республикасыны конституциялы рылысын кшпен латуа немесе бзуа шаыру: сепаратистік эрекет (180-бап).
азастан Республикасыны экономикалы ауіпсіздігі мен ораныс абілетіне арсы ылмыстар: диверсия (184-бап); экстремистік топ кру, оан басшылык ету не-месе оны эрекетіне атысу (182-бап); бдаралы апарат к-ралдарында экстремистік материалдарды жариялауа рсат беру (183-бап).
Мемлекет лияларын сатауа ол сатын ылмыстар: мемлекеттік лияларды засыз жинау, тарату, жария ету (185-бап); мемлекеттік лиясы бар мэліметтер жеткіз-гіштерді жоалту (186-бап).
§2. азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігіне арсы ылмыстар
Бап. Мемлекетке опасызды жасау
1. Мемлекетке опасызды жасау, ягни азастан Республикасы азаматыны арулы атыгыс уаытында жау жагына тіп кетуінен, сол сияты тышылы жасауынан, мем-лекеттік пияларды шет мемлекетке, халыаралы немесе шетелдік йыма не оларды кілдеріне беруінен, сол сияты азастан Республикасыны лтты мдделеріне арсы багытталан рекетті жргізуге оны зге де кмек крсетуінен крінген асаана іс-рекеттері -
2. ¥рыс жагдайында жасалган дл сол іс-рекеттер -
3. Осы бапты бірінші блігінде кзделген, соыс уаытында жасалган іс-рекеттер -
Ескерту.
Осы бапта, сондай-а осыКодексті 176 жне 179-баптарында кзделген ылмыстарды жасаан адам, егер ол мемлекеттікоргандара ерікті трде жне дер кезінде хабарлауыменне-месеезгеше жолмен азастан Республикасыны мдделеріненсан келтіруді болдырмауа ыпалетсе жне егер оны рекеттерінде зге ылмысурамы болмаса, ылмыстыжауаптылытан босатылады.
з Отанына сатынды жасау эр уаытта да е ауыр мемлекеттік ылмыс ретінде арастырылан, аза КСР-іні 1959 жылы ылмысты кодексінде мндай ылмысты атауы — Отана опасызды деп крсетілген еді. 1997 жылы ылмысты кодекс бл ата-уды Мемлекеттік опасызды деп жаа атаумен алмастырды. йткені Отан деген ым мемлекеттік емес ауматы ымды, яни адамны туан жерін бейнелейтін ллм ана еді. азастан Республикасыны азаматы болып оны аумаынан сыртары жерде тран азастан Республикасыны азаматтыын алан кез келген лтты кілі танылатыны баршаа аян. Осыан байланысты дниежзілік ы стандарттарына сэйкес Отан деген тсінік мемлекеттік деген тсінікпен алмастырылуы зады былыс.
Мемлекетке опасызды жасау дегеніміз - арулы жанжал кезінде жау жаына тіп кетуден, сондай-а тышылы жасаудан, мемлекеттік лияларды жата беруден не азастан Республикасына арсы длппанды эрекет жргізуден, шетелдік мемлекет-ке, шетелдік _йыма немесе оларды кілдеріне зге де кмек крсетуден крінген, азастан Республикасыны азаматы азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігі мен егемендігіне нсан келтіру немесе элсірету масатында жасаан асаана эрекет (180-бап).
Мемлекеттік опасыздыты тікелей объектісі - азастан Республикасыны мем-лекеттік ауіпсіздігі болып табылады. Мемлекетті ауіпсіздігіне оны е маызды мдделері - конституциялы і^рылысы, егемендігі, ауматы ттастыы, сырты жэне ішкі ауіпсіздігі жатады. Мемлекеттік опасыздыты жасаан адам баса бір наты мемлекетті пайдасына іс-эрекеттер істейді.
Конституциялы рылысты ымы азастан Республикасы Конституциясыны 1-бліміндегі Жалпы ережелерде баянды етілген. Конституцияны осы блімінде конституциялы рылысты басты принциптері, экономикалы атынастар, оамны саяси жйелері натыланан. Осы блімде азастан Республикасыны мемлекет-тік рылысы (1-бапты 1-тармаы), республика ызметіні тбегейлі принциптері (1-бапты 2-тармаы), республика егемендігіні тсінігі (2-бапты 1-тармаы), мем-лекеттік билікті бірден-бір бастауы халы екендігі (3-бапты 1-тармаы), билікті за шыарушы, атарушы жэне сот тарматарына блінуі (3-бапты 4-тармаы), идеологиялы жэне саяси эр алуандылыты танылуы (5-бапты 1-тармаы), меншікті эр трі жэне оны бірдей оралатыны (6-бапты 1-тармаы) т.б. мселелер наты айындалан.
Конституцияда крсетілген осындай жэне баса ережелерді мазмлы конституциялы _рылысты мэніН/білдіреді.
Республиканы егемендігі дегеніміз - ел ішіндегі мемлекеттік кімет билігіні стемдігі жэне оны сырты саяси жадайлара тэуелсіздігі болып табылады. Республиканы егемендігі оны бкіл аумаын амтиды (Р Конституциясы, 2-бапты 2-тармаы).
азастан Республикасы Конституциясыны 2-бабыны 2-тармаына сэйкес з аумаыны тгастыын, оан ол сылмауын жне блінбеуін амтамасыз етеді. Мемлекетгі аумаыны тсінігі, оны шекарасы, азастан Республикасыны «Мем-лекеттік шекарасы туралы» 1993 жылы 13 атардаы арнаулы Заында крсетілген.
Мемлекетке опасыздыты объективтік жаы ылмысты кодексті 175-бабыны диспозициясында крсетілген. Оан жататындар: арулы жанжал кезінде жау жаына шыып кету; тышылы жасау; мемлекеттік лияларды жата беру; азастан Рес-публикасына длшанды эрекет жргізу масатымен шетелдік мемлекетке, шетелдік йыма немесе оларды кілдеріне зге де кмек крсету. Осы іс-эрекеттерді біреуін істеу ылмысты объективтік жаыны орын аландыын крсетеді.
арулы жанжал кезінде жау жаына шыып кету дегеніміз - азастан Республика-сы азаматыны жау басып алан аумата орналасан жау жаына з еркімен туі, жауа кмек крсетуі, жау жаыны тапсырмасымен зі тратын аумата эр трлі іс-эрекеттер істеуі; жау жаына ерікті трде шыып кетуі; ттын болуы сияты эрекетгер жатады. Жау жаына з еркімен ту карулы жанжал кезінде ана орын алады. Бейбіт кездегі мндай іс-эрекеттер ылмысты кодексті 330-бабында крсетілген - азастан Республикасыны кзетілетін мемлекеттік шекарасынан эдейі засыз туі ылмыс рамын _райды.
Мемлекетке опасыздыты бір трі - азастан Республикасы азаматыны тышылы жасауы болып табылады. ылмысты кодексті 176-бабында тышылыты тсінігі берілген. Бл тсінік ылмысты кодексті 175-бабындаы тышылы деген ыммен объектісі, объективтік жаы жэне субъективтік жаы бойынша _сас. Осы екі бапта крсетілген ымны айырмашылыы тек ылмысты субъектісінде ана. І^ылмысты кодексті 175-бабындаы тышылы субъектісі — азастан Республикасыны азаматы, ал 176-баптаы субъекті шетелдіктер, азаматтыы жотар немесе баса мемлекетті аза-маттары болуы ммкін. Тышылыты тсінігіне ылмысты кодексті 176-бабына тал-дау жасаанда толы тоталамыз.
Шет мемлекетке, шетелдік йыма немесе соларды кіліне мемлекеттік лияларды беру дегеніміз - азастан Республикасы азаматыны мемлекеттік пия болып та-былатын мэліметтерді шет мемлекетке, шетелдік йыма немесе соларды кілдеріне асаана трде хабарлауы болып табылады. Мемлекеттік лияларды тсінігі азастан Республикасыны 1999 жылы наурызды 15-індегі «Мемлекеттік лиялар туралы» Заында крсетілген. Осы заа сэйкес «азастан Республикасыны ауіпсіздігіне н_сан келтіретін эскери саладаы, сырты, саяси, экономикалы, барлау, арсы барлау жэне оперативтік іздестіру ызметіне байланысты мэліметтер мемлекеттік лиялара жатады».
Мемлекеттік лияларды жата беру эр трлі тэсілдермен - ауызша, жазбаша, схе-ма трінде, эр трлі німдерді бейнелері арылы жзеге асуы ммкін. Мемлекеттік пияларды жата бергенде кінэлі адам ызметі немесе жмысына байланысты зі білетін мемлекеттік лия мэліметтерді жата береді.
Ал тышылыта млдай мэліметтерді кінэлі адам жинайды, _рлайды. Міне, осы бел-гі бойынша Бл ымдар бір-бірінен ажыратылады. азастан Республикасына арсы длшандык эрекет жргізетін шетелдік мемлекетке, шетелдік йыма немесе оларды кілдеріне згедей кмек беруге (тышылы жасау мен мемлекеттік пияны жата бе-руден баса) мына іс-эрекетгерді істеу жатады: шетел барлау агентін паналату немесе оны жалан жаттармен, азы-тлікпен, ораныс ралдарымен жабдытау; баспасз у_ралдары арылы азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігі туралы, халыаралы атынастардаы оны беделін элсірететін жалан мэлімдемелер жариялау; республикаа басыншылы соыса эзірленіп жатыр деген жалан жала жабу; мемлекетаралы соыс ртін насихаттайтын эр трлі йымдарды ру, нэсілдік, лтты жікшілдікті тудыратын насихатты рістету; азастан Республикасын баса мемлекеттермен ыриаба соыс жадайына итермелейтін эр трлі іс-эрекеттер жасау.
Мемлекетке опасызды жасау субъективтік жаынан тек ана тікелей асааналы арылы жзеге асырылады. ылмысты ниет эр трлі крініс алады, біра ол ылмысты саралауа эсер етпейді.
ылмысты субъектісі болып 16-а толан азастан Республикасыны азаматы ана танылады.
¥рыс жадайында жасалан мемлекетке опасызды осы рамны ауырлататын трі болып крсетілген (175-бап 2-блігі).
Осы бапты бірінші блігінде кзделген, соыс уаытында жасалан (175-бапты 3-блігі) ылмыстар аса ауырлататын трі болып табылады.
ылмысты кодексті 175-бабыны ескертуіне сэйкес осы бапта, сондай-а осы кодексті 176 жэне 179-баптарында кзделген ылмыстарды жасаан адам, егер ол мем-лекеттік органдара ерікті жэне дер кезінде хабарлаумен немесе згеше жолмен азастан Республикасыны мдделеріне залал келтіруді болдырмауа жэрдемдессе жэне оны іс-эрекеттерінде зге ылмыс рамы болмаса, ылмысты жауаптылытан босатылады.
176-бап. Тышылы
Мемлекеттік пияларды урайтын мліметтерді шет мемлекетке, халыаралы не-месе шетелдік уйымга не оларды кілдеріне беру, сол сияты оларга беру масатында жинау, жымыру немесе сатау, сондай-а шетелдік барлауды тапсырмасы бойынша зге де мліметтерді азастан Республикасыны лтты мдделеріне арсы пайдалану шін беру немесе жинау, егер Бл іс-рекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтыы жо адам жасаса -
азастан Республикасы ылмысты кодексіні 166-бабына сэйкес мемлекеттік пияларды райтын мэліметтерді шет мемлекетке, халыаралы немесе шетелдік йыма немесе оларды кілдеріне беру, сол сияты, олара бару масатында жинау, жымыру немесе сатау, сондай-а шетелдік барлауды тапсырмасы бойынша зге де мліметтерді азастан Республикасыны лттык мдделеріне арсы пайдалану шін беру немесе жинау, егер осы эрекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтыы жо адам жасаса тышылы деп танылады.
Тышылыты тікелей объектісі болып азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігі танылады. Тышылыты затына екі трлі мэліметтер жатады: 1) мемлекет-тік кпиялар; 2) азастан Республикасыны сырты ауіпсіздігі мен егемендігіне зиян келтіретін зге де мліметтер.
Тышьшыты объективтік жаыны белгілері: мемлекеттік немесе эскери лияны крайтын мліметтерді беру, жинау, рлау немесе сатау, сондай-а шетелдік барлауды тапсырмасы бойынша зге де мэліметтерді беру немесе жинау.
Б_л жерде беру деп осы бапта крсетілген мэліметтерді шетелдік мемлекетке, ше-телдік йыма немесе оларды кілдеріне кез келген тэсілмен жеткізу, хабарлау болып табылады.
Хабарлау немесе беру - ауызша, жазбаша, телефон арылы, баса біреу арылы жзеге асырылуы ммкін.
Жинау дегеніміз осы бапта крсетілген мліметтерді эр трлі тэсілдермен (жеке баылау арылы; лия объектілерді суретке тсіру; дыбыс жазбаларын пайдалану; акдлаа сатып алу) табу немесе алу болып табылады.
¥рлау деп заа айшы эрекеттермен мемлекеттік, пиялары бар мэліметтерді осы бапта айтылан зге де мліметтерді -йымдардан, кэсіпорындардан немесе жеке азамат-тардан тегін алуды айтамыз.
Кінэлі адамны завда крсетілген осы мэліметтерді зі тратын мекен-жайда немесе баса жерде (саяжайда, тоайда, бау-башасында) сатауы да ммкін.
Шетелдік барлауды тапсырмасы бойынша мемлекеттік лиялар болып табылмай-тын зге де мэліметтерді жинау, азастан Республикасыны лтты мдделеріне зиян келтіре отырып пайдалану шін берсе немесе жинаса ана іс-рекет тышылы шін бел-гіленген ылмыс рамын райды.
Субъективтік жаынан тышылы тек ана тікелей асааналыпен жзеге асы-рылады. ылмысты субъективтік жаыны белгісі мемлекеттік клияларды, зге де мэліметтерді беру масаты болып табылады.
Тышыльгты субъектісі болып 16-а толан шетелдіктер немесе азаматтыы жо адамдар танылады. Субъекті белгісі бойынша бл рамды мемлекеттік опасызды рамынан ажыратамыз.