Тарау. МЕНШІККЕ КДРСЫ ЫЛМЫСТЫ ¥Ы БЗУШЫЛЫТАР

§1. Меншікке арсы ылмысты уы бузушылытарды жалпы сипаттамасы жне трлері

азастан Республикасыны Конституциясы бойынша азастан Республикасын-да мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады жэне бірдей оралады (6-бапты 1-тармаы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелеріні з іо>ітарын жзеге асыру клемі мен шектері, оларды орау кепілдіктері замен белгіленеді (6-бапты 2-тармаы). азастан Республикасы Азаматты кодексіні арнайы бабына сэйкес меншік ыы дегеніміз субъектіні за жаттары аркылы таньшатын жэне оралатын зіне тиесілі млікті з алауынша иелену, пайдалану жэне оан билік ету _ыы болып табылады.

Меншік иесі зіне тиесілі млікке атысты з калауы бойынша кез келген эрекеттер жасауа, соны ішінде Бл млікті баса адамдарды меншігіне беріп, иелігінен шыаруа, зі меншік иесі болып ала отырып, олара млікті иелену, пайдалану жне оан билік ету жніндегі з кілеттігін тапсыруа, млікті кепілге беруге жэне оан билік ету жніндегі з кілеттігін тапсыруа, млікті кепілге беруге жэне оан баса да эдістермен ауыртпалы тсіруге, олара згеше трде билік етуге ылы.

Осыан байланысты меншік иелеріні зацы ытары азаматты ыты норма-мен, сондай-а меншік дыына оама ауіпті іс-эрекет арылы иянат жасаланда ылмысты ы нормасы арылы да оралады.

ылмысты ьтк нормасы бойынша меншік иесіні кьты меншік нысанда-рына арамастан ылмысты _ыа ол сушылытан те оралады. Меншік нысандарыны барлы трлеріні ылмысты лсыты оралуы шін ылмысты за олар шін ылмысты жауаптылыты негізін, шегін жэне колданылатын санкция трлерін бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарыны те оралуы шін: ылмысты за біріншіден — эр трлі меншік нысандарына, ол сылатын дсас іс-эрекеттерді бірыай саралауды белгілеген; екіншіден — меншікке оны нысандарына карамастан ол сушылы шін - ылмысты ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей; шіншіден меншік нысандарына карамастан оан ылмысты ол стушылы шін зада жазаны бірдей трлері жэне шегі белгіленген.

Меншікке арсы ылмысты _ы бзушылы деп млікті меншік иесіне немесе зге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал келтіру аупін тудырумен байла-нысты ылмысты кодексте кзделген нысандар арылы жасалатын асааналы немесе абайсызды іс-эрекеттерді айтамыз.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды топты объектісі меншік иесіні иелену, пайдалану немесе оан билік ету ыын райтын меншікке байланыс-ты оамды атынастар болып табылады.

Осы топа кіретін ылмысты ы бзушылытарды тікелей объектісі - меншікті наты бір нысаны — мемлекетті, оамды йымдарды, бірлестіктерді немесе баса йымдарды, жеке тлаларды меншігіне ол су болып табылады.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды заты болып - азаматты ы бойынша меншік объектісі деп танылан кез келген бйымдар мен мліктер танылады.

Меншікке арсы ылмысты _кы бзушылытарды затына адам ебегі арылы жасалан кез келген материалды дниелер, заттар жатады. Осыан байланысты адамны аыл-ойы, идеясы, затты белгісі болмаандытан осы ылмыстарды заты болып та-былмайды. Сондай-а затты белгісі жо боландытан электр немесе жылу энергия-сы да меншік затына жатпайды. Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды затына — аша, баалы ааздар, сондай-а азаматты айналымнан алынбаан баса да озалмалы немесе озалмайтын мліктер жатады. Жер ойнауы, су кздері, сімдіктер мен жануарлар дниесі, баса да табии ресурстар, республикалы бюджет аражаты, мемлекеттік азына, алтын, алмас, валюта оры, мэдениет жэне табиат ескерткіштері меншік затына жатпайды.

Меншікке арсы ылмысты кы бзушылытарды объективтік жаы кінэлі адамны бтенні млкін зіні немесе баса адамны пайдасына засыз, тегін айнал-дыру шін ыа айшы трде алып коюы арылы сипатталады.

Меншік иесіне немесе зге де иеленушіден кінэлі адамны бтенні млкін з иелігі-не засыз алуын алып ою деп білеміз.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылыктарды объективтік жаы негізінен белсенді эрекеттер арылы жзеге асырылады, тек ана бтенні млкін абайсызда жою немесе Блдіру рамыны кейбір тсілдері ана эрекетсіздік арылы жзеге асырылады.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды кпшілігі материалды ылмыс рамын райды, оларды объективтік жаы занда крсетілген ш элемент-тен: ыа айшы іс-эрекеттерден; ылмысты ыты норма диспозициясында крсетілген мліктік зиян ретіндегі зардаптан; сондай-а ыа айшы эрекет пен орын алан зардапты арасындаы себепті байланыстан трады.

1) арашылы (192-бап), орытып алушылы (184-бап), автомобильді немесе зге де клік ралдарын жымыру масатынсыз засыз иелену (200-бап) формальды ылмысты ы бзушылы рамы болып табьшатындытан оларды аяталу сэті занда крсетілген ыа айшы іс-эрекеттерді істеген уаыттан бастап, ылмысты ы бзушылыты зардабыны болуына арамастан-а аяталан деп танылады.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытар субъективтік жаынан негізінен кінэліні тікелей асааналы трі арылы жзеге асырылады, тек бтен адамны млкін абайсызда жою немесе Блдіру (188-бап) кінэні абайсызды нысаны арылы істеледі.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды субъективтік жаыны мін-детті белгілеріне — пайдакнемдік ниет жэне масат жатады.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылытарды субъектісі болып 14-ке толан адамдар танылады. Бан жататындар: рлы (188-бап 2, 3, 4-бліктері), тонау (191-бап 2,3,4-бліктері), арашылы (192-бап), орытып алушылы (194-бап 2, 3,4-бліктері), ауырлататын мэн-жайлар кезінде автомобильді немесе зге де клік ралдарын жымыру масатын кздемей засыз иелену (200-бапты 2, 3, 4-бліктері), ауырлата-тын мэн-жайлар кезінде млікті асаана жойаны немесе Блдіргені (202-бапты 2, 3-бліктері) шін ылмыстарды істеу.

Ал 16-а толан адамдар са-тйек жымыру (187-бап); сеніп тапсырылан бтен млікті иеленіп аланы немесе талан-таража салу (189-бап); алаятыы (190-бап); ерекше лды заттарды жымыру (193-бап); алдау немесе сенімге иянат жасау жолы-мен мліктік залал келтіргені (195-бап); крінеу ылмысты жолмен табылан млікті сатып иемдену немесе ткізу (196-бап); авторлы жэне сабатас ытарды бзаны (198-бап); нертабыстара, пайдалы модельдерге, нер-кэсіптік лгілерге, селекциялы жетістіктерге немесе интегралды микросхемалар топологияларына ытарды бзу (199-бап), автомобильді немесе зге де клік ралдарын _рлау масатынсыз _ыа сиымсыз иеленгені (200-бапты 1-тармаы); жерге заттай ытарды бзаны (201-бап); ауырлатпайтын жадайда бтен адамны млкін асаана жойаны немесе Блдіргені (202-бапты 1-тармаы); ерекше ндылыы бар заттарды асаана жою немесе Блдіру (203-бап); бтен адамны млкін абайсызда жойаны немесе Блдіргені (204-бап); ылмысты -ы бзушылы рамдарын істегені шін ылмыс субъектісі болып та-нылады.

Меншікке арсы ылмысты ы бзушылыгар іс-эрекетті істелу тэсіліне жэне ылмысты ы бзушылы ниетке арай бірнеше трге блінеді.

ылмысты кодексті Ерекше бліміні 6-тарауындаы ылмыстар пайдакнемдік ниетті орын аланына немесе жо болуына байланысты пайдакнемдік немесе пайдакнемдік емес болып блінеді. з кезегінде пайдакнемдік ылмыстар жымыру жэне меншікке арсы баса да пайдакнемдік ылмыстар болып екі топа блінеді:

Жымыру ха-тйек жымыру (187-бап); рлы (188-бап); тонау (191-бап); арашылы (192-бап); алаяты (190-бап); сеніп тапсырылан бтен млікті иеленіп кету немесе ысырап ету (189-бап) жатады.

Меншікке арсы басадай пайдакнемдік ылмыстара ерекше лды заттар-ды жымыру (193-бап); орытып алушылы (194-бап); автомобильді немесе клік ралдарын жымыру масатынсыз ывда сыйымсыз иеленіп алу (200-бап); авторлы меншік ытарын бзу (198-бап); алдау немесе сенімге иянат жасау жолымен мліктік залал келтіру (195-бап); крінеу ылмысты жолмен табылан млікті иемденіп немесе ткізу (196-бап); млайды жэне млай німдеріні шыарылуыны задылыын рас-тайтын кжаттарсыз оларды тасымалдау, иелену, ткізу, сатау, сондай-а млайды деу (197-бап); жерге заттай ытарды б_зу (201-бап) жатады.

Меншікке арсы пайдакнемдік емес ылмыстара бтен адамны млкін асаана жою немесе Блдіру (202-бап); ерекше лдылыы бар заттарды асаана жою неме-се Блдіру (203-бап); бтен адамны млкін абайсызда жою немесе Блдіру (204-бап) рамдары жатады.

§2. Бтенні млкін талан-таража салуды тсінігі

Заа сэйкес талан-тараж деп пайдакнемдік масатта кінэліні бтен млікті осы млікті меншік иесіне немесе зге иеленушісіне залал келтіре отырып зіні немесе баса адамдарды пайдасына ыа арсы теусіз алып оюды жэне (немесе) жэне айналдыруын айтамыз. Осындай задылы тсінік азастан Республикасыны жаа ылмысты кодексіні 3-бабыны 17-тармаында арнайы крсетілген.

Осы анытамаа сэйкес талан-таражды негізгі белгілерін анытауа болады.

Талан-таражды топты объектісі меншік нысандары атынастарыны жиынтыы, ал тікелей объектісі болып меншікті нагы нысандары, мемлекеттік, жеке, оамды йымдарды меншігі болып табылады.

Талан-таражды заты болып адам ебегі арылы істелген материалды трыдаы б_йымдар мен заттар, рухани игіліктер, сондай-а аша, басадай баалы ааздар жа-тады.

Талан-таражды затына адам ебегі сібеген, сол арылы жасалмаан эр трлі табии байлытар жатпайды.

Талан-таражды объективтік жаыны белгілеріне: 1) млікті алу, 2) млікті засыз алу, 3) млікті тегін алу жатады.

Бтенні млкін алу деп осы млікті меншік иесіні немесе зге зады иеленушіні иелігінен шын мэнінде кінэліні зіні немесе басаны иелігіне алуын айтамыз. Талан-таражды таы бір белгісі оны ыа арсы істелуі, яни бтенні млкін заа айшы, негізсіз, меншік иесіні немесе зге де зады иеленушіні келісімінсіз басаны иелігіне кшіру, ткізу болып табылады. Млік жніндегі зіні наты немесе болжамды _ыын з бетінше жзеге асыру талан-таража емес, з бетінше билік ету (389-бап) немесе баса ылмысты ы бзушылы _рамын райды.

Талан-таражды елеулі белгісі бтенні млкін тегін алу болып табылады. Тегін алуа млікті ешандай нын телемей алу немесе болмашы клын тлеу арылы, _ны баалы млікті эдейі лсыз млікке алмастыру арылы алулар жатады. Бтенні млкін тегін алу арылы — меншік иесіне немесе зге де занды иеленушіге тікелей материалды залал келтіріледі. Осы залал келтірілген уаыттан бастап ылмыс рамы аяталан деп танылады. Келтірілген залалды млшері талан-таража ліыраан млікті, затты нымен есептелінеді.

ылмысты кодексті 187-бабында сак-тйек жымыру туралы тсінік берілген.

Меншік ыында йыма тиесілі немесе оны арамаындаы бтен біреуді млкін рлау, алаяты жасау, иемденіп алу немесе талан-таража салу жолымен жасалан са-тйек жымыру ылмысты ы б_зушылы шін жауаптылыа кеп соады. (187-бапты 1-блігі). Ал осы бапты 2-блігінде бірнеше рет жасалан са-тйек жымыру шін ктерікі трдегі ылмысты жауаптылы белгіленген.

Оны жасауа кінлі адам заа сэйкес ылмысты ы бзушылы шін жауапа тартылады.

Талан-таражды міндетті белгілеріні бірі - негізінен заа айшы іс-эрекетімен кел-тірілген ауіпті зардапты арасын жаластыратын себепті байланыс болып табылады.

Талан-таражды субъективтік жаы кінліні тікелей асааналык нысанымен сипат-талады.

Субъективтік жаты міндетті белгілеріне - пайдакнемдік ниет жэне пайдакнемдік масат жатады. Пайдакнемдік ниет пен максатты орын алмауы — іс-эрекетті талан-та-ражды ылмысты _ы бзушылы _рамына жатызуа жол бермейді.

Талан-таражды субъектісі — 14-ке толан адам, ал иеленіп алу немесе ысырап ету арылы талан-таражга салуды субъектісі болып 16-а толан арнаулы (сеніп тапсырылан млікті иеленген, ысырап еткен) адам танылады.

ылмысты занда бтенні меншігіне ылмысты ы бзушылыпен ол су шін жауаптылы меншік атынастарына ол су тэсілдеріне байланысты дараланып, жікке - нысана блінеді. Бтен млікті алу ашы немесе жасырын, кш олданып неме-се кш олданбай, алдау немесе сенімге иянат жасау тэсілдері арылы жзеге асырылуы ммкін. Млікті алуды осындай тэсілдері істелген іс-эрекетті оама ауіптілігіне тікелей эсер етеді, сондытан за шыарушы азіргі олданылып жрген ылмысты зада жымыруды мынадай алты трлі нысандарын атап крсеткен: рлы, тонау, арашылы, алаяты, сеніп тапсырылан бтен млікті иеленіп алу немесе ысырап ету.

Талан-таражды осы крсетілген нысандарыны эрайсысы зіні ерекшеліктерімен ошаулану арылы зіне сас рамдардан ажыратылады. Сондытан да жымыруды рбір нысанына жататын ылмыс _рамыны задылы белгілерін дрыс анытау осы трыдаы ылмыстарды дрыс саралауды негізгі кепілі болып табылады.

§3. Талан-таражды нысандары