Бап. ¥са-тйек жымыру
1. ¥са-тйек жымыру, яни болмашы млшерде жасалган, бтенні млкін урлау, алаяты, иемденіп алу немесе талан-таражга салу -
2. Бірнеше рет жасалган са-тйек жымыру -
Жаа ылмысты кодексте ха-тйек жымыру шін, ылмысты жауаптылы крсетілген. ылмысты кодексті 187-бабында ха-тйек жымыру, яни болмашы млшерде жасалан, бтенні млкін рлау, алаяты, иемденіі? алу, немесе талан-таража салу деп анытама берілген.
ылмысты объектісі бтенні меншігін орайтын оамды атынастар.
ылмысты заты — бтенні млкі. Объективтік жаынан ылмыс белсенді эрекет арылы, эртрлі тэсілмен алаятыпен, иемденіп алу арылы немесе талан-таража салу жолымен жзеге асырылады. Субъективтік жаынан ылмыс тікелей асааналыпен істеледі. ылмыс субъектісі болып 16-а толан, есі дрыс, ха-тйек млікті жымыран адам.
К-ті 187-бабында крсетілген болмашы млшерге - йыма тиесілі млікті он айлы есептік крсеткішпен аспайтын немесе жеке тлаа тиесілі млікті екі айлы есептік крсеткіштен аспайтын ны жатады (К-ті 3-бабыны 10-тармашасы).
188-бап. ¥рлы
1. рлы, яни бтенні млкін жасырын жымыру -
2. Мынадай:
1) адамдар тобыны алдын ала сз байласуымен;
2) бірнеше рет;
3) тургын, ызметтік немесе ндірістік й-жайга, оймаа не клік ралына засыз кірумен;
4) апаратты жйеге засыз кіру не апаратты-коммуникациялы желі бойынша берілетін апаратты згерту жолымен жасалган рлы -
3. Ірі млшерде жасалган рлы -
4. Мынадай:
1) ылмысты топ жасаган;
2) мунай-газ убырынан;
3) аса ірі млшерде жасалган урлы -
¥рлы дегеніміз бтен млікті жасырын алу, меншік иесіні еркінен тысары жадайда, засыз болып табылады.
Объективтік жаынан рлы бтенні млкін жасырын трде алумен штасады.
Бтен млікті жасырын алу екі трлі - объективтік жэне субъективтік белгілер бойын-ша аныталады. Адамны ешкімге сездірмей, білдірмей эрекет істеуі арылы млікті жа-сырын алуы - объективтік белгіге жатады. ¥рлы жасаан адамны млікті меншік иесі-не немесе зге иеленушіге сездірмей, жасырын алудамын деген сезімі жэне осы тэсілмен оны жзеге асыруды тікелей тілейтіндігі субъективтік белгіге, яни кінэліні бтен млікті жасырын алуа байланысты іс-эрекетке деген психикалы кзарасын білдіреді.
Осыан байланысты жэбірленуші йде болмауы себепті оны пэтеріндегі затта-рын алу, жэбірленушіге сездірмей оны алтасына тсу, мас адамны, йытап жатан адамны немесе те жастыына, психикалы аурулыына, басадай аурулы жадайларына байланысты оларды заттарын алу рлы болып табылады. Егер млдай реттерде жэбірленуші немесе баса адам б_л эрекеттерді кріп алып, ол жадайды кінэлі адам сезгенімен ылмысты іс-эрекетін одан эрі жаластырса, онда оны эрекеті тонауа, ал ылмысты эрекетті кінэлі адам кш олданумен немесе олданбашы болып жаластырса, арашылыа ауысып кетуі ммкін.
Задылы рылысына арай рлы материалды _рама жатады. Сондытан да ылмыс рамыны объективтік жаыны белгісі — ьшмысты оама ауіпті зардабы - мліктік залал келтіру болып табылады. Осыан байланысты кінэліні бтенні млкін алуымен бірге, оан билік етуге наты ммкіндік алан уаыттан бастап кылмысты ы бзушылы аяталан деп саналады. Мекеме, йым аумаынан немесе кзетілетін объек-тілерден млікті, затты жасырын алып шыу эрекеті рлы жасауа оталанды деп са-налады. Осындай тэсілмен рланан заттарды кзетілетін объектілерді аумаынан алып кетуге асаана кмектескен кзетшілер осы ылмыса атысушылар ретінде танылады. Егер адам рлывда дайындалу іс-эрекеттерін немесе рлы істеуге тікелей баытталан дайындалу эрекеттерін тотатса, не жасырын трде алган рлы затын кзетілетін объ-ектіден, ауматан шыпай трып, осы ылмысты ы бзушылыты аырына дейін жеткізу ммкіндігі бола трса да оны істеуден з еркімен бас тартып, рланан затты айтарса, онда кінэліні рекеті ылмысты ы бзушылы істеуден з еркімен бас тарту деп танылып, ол ылмысты ы бзушылы шін жауаптылытан босатылады (К-ті 26-бабы).
¥рлы субъективтік жаынан тікелей асааналыпен жасалады. Кінэлі адам бтенні млкін жасырын трде засыз, тегін алу арылы меншік иесіне немесе зге иеленушіге материалды залал келтіретінін біледі жэне сондай тэсілмен сол залалды келтіруді тілей-ді. ылмыс пайдакнемдік ниет жэне сондай масатпен жзеге асырылады.
К-ті 188-бабыны 2, 3, 4-бліктері бойынша 14-ке толан, ал осы бапты бірінші блігі бойынша 16-а толан адамдар ылмысты ы бзушылыты субъектісі бо-лып танылады.
ылмысты зада рлыты ауырлататын жэне те ауырлататын рамдары крсетілген.
Олар мыналар:
1) адамдар тобыны алдын ала сз байласуы бойынша;
2) бірнеше рет;
3) трын, ызметтік немесе ндірістік й-жайа, оймаа не клік ралына засыз кірумен;
4) апаратты жзеге засыз кіру не апаратты-коммуникациялы желі бойынша берілетін апартты згерту жолымен жасалан (К-ті 188-бабыны 2-блігі).
Осы бапты 3-блігінде ірі млшерде жасалан _рлы шін, ал бапты 4-блігінде:
1) ылмысты топ жасаан;
2) мнай-газ _бырынан;
3) аса ірі млшерде жасалан рлы
Осы ылмысты бірлесіп жасау туралы кні б_рын уадаласан екі немесе одан да кп адамдар катысса, ол адамдар тобы алдын ала рлыты сз байласып жасау, адамдар тобыны алдын ала сз байласуы бойынша жасалан рлы деп (31-бапты 1, 3-тарматары) танылады.
Бірнеше рет жасалан рлы. ылмысты бірнеше мэрте жасалуыны тсінігі ылмыстык кодексті 12-бабында берілген. Брын істеген ылмысыны аяталаны не-месе ылмыса даярланандыы, оталандыы я болмаса ылмыса кез келген рлді атаруа бірлесіп атысуы да ылмысты бірнеше мэрте істегендік деп танылады. Созыл-малы, жаласан ылмыстар бірнеше рет жасалан ылмыс деп саналмайды. Трын, ызметтік немесе ндірістік й-жайлара, оймаа засыз кірумен жасалан _рльщ.
Трын жай дегеніміз адамдарды траты немесе уаытша труына арналан не-месе оларды демалуа, млікті сатауа, адамдарды баса да мктаждытарын теуге арналан (ойма, балкон, эйнектелген дэліз) рылыстарды айтамыз. Адам труа арналмаан рылыстар трын жай деп танылмайды) Мысалы: шаруашылы оймалары, мал амайтын сарай, погреб жэне т.б.). ызметтік немесе ндірістік й-жай дегеніміз адамдарды немесе материалды игіліктерді уаытша немесе траты орналастыруа арналан рылыстар болып табылады. Бан жататындар: зауыт, цех, ко-рабль, саты кассалары, мражай, байланыс блімшесі, магазин, театр, оу орындары, спорт рылыстары жэне т.б.
оймаа - траты немесе уаытша материалды игіліктерді сатайтын, оршалан немесе оршалмаан кзетпен амтамасыз етілген, сондай-а осы масата ызмет ететін арнаулы (сейф, вагон, кассалы аппараттар, контейнер) млай-газ бырына арнаулы зандарда крсетілген осы нысана жататын объектілер жатады.
Клік ралдарына-кел келген здігінен жретін транспортты клік трлері жатады.
Крсетілген объектілерге засыз кіру деп трын, ызметтік немесе ндірістік й-жайа бтенні млкін жасырын рлау масатымен кіруді айтамыз. Бл жерде бтенні млкін рлау масаты крсетілген объектілерге засыз кіруді итермелеуші кші болуы керек. Трын, ызметтік немесе ндірістік й-жайа, оймаа клік ралдарына зіні ызмет бабына немесе атаратын жмысына, сол объектілерге яки біржолы кіруге занды негізі болуына байланысты кіріп, рлы жасау засыз кіру ретінде саналмайды.
¥рлыты аса ауырлататын трі йымдасан топпен жасалан рлы болып табыла-ды.
Егер ылмысты бір немесе бірнеше ылмыс жасау шін кні брын біріккен адамдарды трагы тобы жасаса, ол йымдасан топ жасаан _рлы деп танылады (К-ті 31-бабыны 2-тармаы).
азастан Республикасы Жоары Сотыны «Бтенні млкін засыз иемдену жніндегі істер бойынша сот тжірибесі туралы» 2003 жылы 11 шілдедегі №8 норма-тивтік аулысында «йымдасан ылмысты топа бірнеше ылмыс жасамашы ой-мен алдын ала біріккен екі немесе одан да кп адамнан тратын траты топ жатады1, сонымен бірге олар ылмыс істеуге жоары дегейдегі йымшылдыымен, мьдаят дайындыымен, атысушыларды зара рлдерден блісуімен айрышаланады» деп крсетілген. йымдасан топ болып _рлы жасаандарды эрекеті топа кіргендерді атаран рлдеріне арамастан, ылмысты оса орындаушылары болып таны-лып, оларды рекеті ылмысты кодексті 31-бабына сілтеме жасалмастан, тікелей ылмысты кодексті 188-бабы 2-тармаыны «1» тармашасымен сараланады.
рлыты аса ауырлататын таы бір трі - ірі млшердегі _рлы болып табылады. Ірі млшердегі рлыты тсінігі ылмысты кодексті 3-бабына арнайы берілген. Осыан орай осы 6-тарауды баптарындаы ірі млшер немесе ірі залал деп ылмыс жасалу стіне азастан Республикасыны задарымен белгіленген айлы есептік крсеткіштен бес жз есе асып тсетін млікті _ны мен залалды млшері танылады (К-ті 3-бабыны 38-тармашасы).
азастан Республикасы Жоары Сотыны 2003 жылы 8 шілдедегі №8 норма-тивтік аулысына жэне азастан Республикасы Жоары Сотыны 2003 жылы 19 желтосандаы 2003 жылы 11-шілдедегі №8 аулысына згеріс енгізу туралы №14 нор-мативтік аулыларына сэйкес ылмыс заты болан млікті ны, иесіні оны андай жадайда сатып аландыы ескеріліп, ылмыс жасаан сэттегі мемлекеттік блшек, нарыты немесе комиссияльщ баамен аныталуы тиіс. Баалы болмаан жадайда млікті у_ны сарапшы жасаан орытынды негізінде аныталады. ¥рлытан келген зиянны орнын толтыру кезіндегі оны млшері сот шешім абылдаан сэттегі баамен аныталады»1.
Жиынтыында ірі млшерді райтын бірнеше рет жасалган рлы ылмысты кодексті 188-бабы 3-блігі бойынша сараланады.
1) ылмыстык топ жасаан;
2) мнай-газ бырынан;
3) аса ірі млшерде жасалан рлы - ылмысты кодексті 188-бабыны 4-блігіне сэйкес осы ылмыс рамыны аса ауырлататын трі болып табылады. ылмысты топты тсінігі К-ті 3-бабыны 24-тармашасында крсетілген аса ірі млшердегі халыа айыл есептік крсеткіштен екі мы есе асатын млік лы немесе залал млшері жатады. (К-ті 3-бабыны 3-тармашасы). М_най-газ бырыны тсінігі мнай туралы арнайы занда белгіленген пайдалануа берілген мдай, газ жргізілетін бырлар.
190-бап. Алаяты
1. Алаяты, ягни бтенні млкін жымыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайда-лану жолымен бтен мулікке ыты иемдену -
2. Мынадай:
1) адамдар тобыны алдын ала сз байласуымен;
2) бірнеше рет;
3) адам зіні ызмет бабын пайдалана отырып;
4) апаратты жйені пайдаланушыны алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолымен;
5) мемлекеттік сатып алу саласында жасалган алаяты-
3. Мынадап:
1) ірі млшерде;
2) мемлекеттік функцияларды орындауга укілеттік берілген адам не оган теестірілген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атаратын адам жасаган алаяты, егер ол зіні ызмет бабын пайдалануымен уштасса;
3) екі немесе одан да кп адама атысты жасалган алаяты -
4. Осы бапты бірінші, екінші немесе шінші бліктерінде кзделген іс-рекеттер, егер оларды:
1) ылмысты топ жасаса;
2) аса ірі млшерде жасалса, -
Нарыты экономика жадайына жэне кэсіпкерлік ызметті ке рістеуіне байла-нысты талан-таражды е кп тараан нысаны алаяты болып табылады.
ылмысты зада «Алаяты, яни бтенні млкін жымыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бтен млікке кыты иемдену» — деп крсетілген (К-ті 177-бабы).
Алаяты заты бтенні млкі немесе бтен млікке ды алу болып табылады.
Объективтік жаынан алаяты бтен млікті жымыруа салу немесе бтен млікке ыты алу зада крсетілген екі тэсіл арылы: алдау немесе сенімге иянат жасаумен жзеге асырылады. Осы ылмысты ы бзушылыты жасаанда жэбірленуші млікті ылмыскерге оан сеніп з олымен тапсырады. Алданып немесе сеніп алан меншік иесі немесе зге де зады иеленуші ылмыскерге млкін немесе млкіне ыты з еркімен тапсырады.
Алаяты жолмен алдау дегеніміз шындыа жатпайтын фактілерді крінеу брмалап, жалан хабар беру, мэлімдеме жасау, жалан жаттар крсету арылы зін ды орау органыны ызметкері етіп крсету, эр трлі келісімдер бойынша бйымны, затты саны, сапасы, баасы жнінде крінеу шатастыру, жалан сенім хаттар крсетіп, баса біреуге тиесілі аражатты немесе млікке ыты алу, осындай эдіспен біреуді йін, клігін жэне баса млкін сатып, айырбастап жіберу, т.б. болып табылады. Млдай реттер-де жасаан жаттарды пайдалану алдауды бір тсілі болып табыландытан кінэліні іс-эрекеті ылмысты кодексті 385-бабымен осымша саралануа жатпайды. Алаягы жалан жаттарды пайдалануы кп реттерде засыз зейнетаыны, жэрдемаыны, баса да тлемдерді алуда жиі пайдаланылады. Кінэлі адам осы жаттарды пайдала-ну арылы алаятыпен алдауда зіні жасы, денсаулы жадайы, ебек стажы, орташа айлы, жылды табысы туралы жалан мэліметтер енгізеді. Мндай реттерде жалан жаттарды кінэліні зі жасаса, онда оны эрекеті осымша ылмысты кодексті 385-бабымен саралануа жатады.
Алаятыты екінші бір тэсілі - сенімге иянат жасау болып табылады. Сенімге иянат жасау деп кінэлі адамны меншік иесімен немесе млікті зге де зацы иеленушісімен пайда болан эр трлі сенімге негіз боларлык атынастарды пайдалану арылы оларды млкін засыз иеленуі немесе иеленуге ы алуы болып табылады. Мысалы, кінэлі адамны эр трлі азаматты-_ыты келісімдерді пайдалануы: трмысты прокат шар-ты, сауда-сатгыа арыз берушілер, белгілі бір ж_мысты істеуге, баып-ауа міндет-темелік шарттар болып табылады. Осындай сенімге ие болу арылы олар жэбірленушіге арсы алаяты эрекетгер істейді.
Алаяты рамы - материалды. Оны субъективтік жаыны міндетті белгілеріні бірі ылмысты зардабы - меншік иесіне мліктік залал келтіру болып табылады. Бл ылмысты ы бзушылы кінэлі адамны иелігіне млікті засыз туіне байла-нысты немесе кінліні жэбірленушіні млкіне засыз ы алан уаытынан бастап аяталан деп сараланады.
Субъективтік жаынан алаяты тек ана тікелей асааналыпен істеледі жэне ылмысты ы бзушылы пайдакнемдік ниет жэне масатпен орындалады. Бл ьфілмысты субъектісі де рлы субъектісімен (188-бап) бірдей:
1) адамдар тобыны алдын ала сз байласуы бойынша;
2) бірнеше рет;
3) ызмет бабын пайдаланып;
4) апаратты жйені пайдаланушыны алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолы-мен;
5) мемлекеттік сатып алу саласында жасалан алаятык - осы ылмысты ауырлата-тын трі болып табылады.
1) ірі млшерде;
2) мемлекеттік функцияларды орындауа уэкілеттік берілген адам не оан теестірілген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атаратын адам жасаан алаяты, егер ол зіні ызмет бабын пайдалануымен штасса;
3) екі немесе одан да кп адама атысты жасалан алаяты - алаятыты аса ауыр-лататын трі болып табылады.
Осы бапты бірінші, екінші немесе шінші бліктерінде кзделген іс-рекеттер, егер оларды:
1) ылмысты топ жасаса;
2) аса ірі млшерде жасалса, — алаятыкты ерекше ауырлататын трлеріне жатады (К-ті 190-бабы, 4-блігі).
ылмысты кодексті 190-бабы 2-тармаыны «1» жэне «2» тармашаларыны мазмны рлыты (18 8-бабы) ауырлататын трінде крсетілген осыан сас ымдармен бірдей, ызмет бабын пайдаланып жасалан алаяты деп (188-бабы 3-тармаыны «2» тармашасы) мемлекеттік ызметті немесе коммерциялы, зге де йымдарды басару функциясын атаран адамдарды ызмет бабын теріс пайдаланып, бтенні млкін ал-дау немесе сенімге иянат, жасау жолымен иеленуі немесе соан иелік етуге ы алуы болып табылады.
Алаятыты ерекше ауырлататын трлері де (К-ті 190-бабыны 1-тармаы) рлыты аса ауырлататын трлерімен (188-бапты 4-тармаы) бірдей, мазмны да усас.