Бап. Міндеттеріне адал арамау
Коммерциялы немесе зге де йымда басару функцияларын орындайтын адамны з ызметіне адал арамауы немесе ыпсыз арауы салдарынан з міндеттерін орындама-уы немесе тиісінше орындамауы, егер бул адам ліміне немесе зге де ауыр зардаптарга кеп соса -
Коммерциялы немесе зге йымда басару ызметтерін атарушы адамны ызметіне адал арамауы немесе енжар арауы салдарынан з міндеттерін атармауы немесе тиісті дэрежеде атармауы, егер б_л адам ліміне немесе зге де ауыр зардаптара кеп соса - міндеттеріне адал арамау деп танылып, кінэлі адам ылмысты кодексті 254-бабымен жауапа тартылады.
ылмысты ы бзушылыты тікелей объектісі - коммерциялы немесе зге йымны біралыпты басару ызметтерін реттейтін оамды атынастар. Объектив-тік жаынан міндеттеріне адал арамау мына белгілер арылы сипатталады: 1) басару ызметгерін атарушы адамны ызметіне адал арамауы немесе енжар арауы салдары-нан з міндеттерін атармауы немесе тиісті дэрежеде атармауы; 2) бл эрекетсіздік адам ліміне немесе зге де ауыр зардаптара экеп соса; 3) з міндеттерін атармауы немесе тиісті дэрежеде атармауы эрекетсіздігі мен орын алан зардапты арасындаы себепті байланысты болуы.
За міндеттеріне адал арамауды екі бірдей нысанын крсетіп отыр: 1) з міндет-терін атармауы, 2) з міндеттерін тиісті дэрежеде атармауы. з міндеттерін атармау деп коммерциялы немесе зге йымды басару ызметін атаратын адамны замен, жарымен зіне жктелген басару ызметі функциясын млдем атармауы болып табы-лады.
Ал з міндеттерін тиісті дэрежеде атармауы деп жоарыда аталан ызметті атаратын адам зіне жктелген міндетті жартылай, шала-шарпы, толы емес дэрежеде жзеге асы-рады. здеріне жктелген ызметке млдай кзарас кінэлі адамны ызметіне адал арамауы немесе енжар арауы салдарынан орын алады.
Коммерциялы немесе зге йымды басару ызметтерін атарушы адамды мін-деттеріне адал арамауы деп айыптаушы е алдымен ол адамдара зыреті бойын-ша жктелген наты міндеттерді анытауы ажет, одан кейін Бл адамдарды зіне жктелген міндеттерді наты атаруына ммкіндігі болды ма, жо па осы жаына ерекше мэн беру ажет. Егер зіні міндетін з ырына байланысты емес себептермен, сондай-а з ызметіне адал арап, оны тиісті дэрежеде атаруа бгет болан, наты жадайлара сэйкес атара алмаса немесе тиісті дэрежеде атармаса, онда ондай адамды міндеттеріне адал арамады деп айыптауа негіз жо. Міндеттеріне адал арамау ылмысты ы бзушылы _рамыны объективтік жаыны міндетті белгісі - ылмысты ды бзушылыты зардабы болып табылады. Заца ол адам лімі немесе зге де ауыр зар-даптар деп крсетілген. зге де ауыр зардаптара - жэбірленушіге ауыр дене жараатты келтірілуі, коммерциялы немесе зге йымны ірі материалды шыына шырауы, банкрот болуы немесе ірі клемдегі айып тлеуі жне т.б.
Кінэлі адамны міндеттеріне адал арамауы эрекетсіздігі мен одан туындайтын зардапты арасында себепті байланыс болуы ажет. Себепті байланысты болмауы ылмысты ы бзушылы шін жауаптылыты жоа шыарады.
ылмысты ы бзушьшы субъективтік жаынан тек ана кінэні абайсыздык нысанында жасалады. Заны зінде басару ызметін атаратын адамны ызметіне адал арамауы немесе енжар арауы салдарынан з міндетін адал атармауы немесе тиісті дэрежеде атармауы деп тура крсетіліп отыр. Млы зі абайсыздытан міндет-теріне адал арамау эрекетінен, сондай-а одан туындайтын зардап жнінде де орын ала-тынын крсетеді.
ылмысты ы бзушылыты субъектісі арнаулы — коммерциялы немесе зге йымды басару ызметін атарушы адамдар.
Тарау. ОАМДЫ АУШСІЗДІККЕ ЖНЕ ОАМДЫ ТРТШКЕ АРСЫ ЫЛМЫСТЫ Ы Б¥ЗУШЫЛЫТАР
§1. оамды ауіпсіздікке жне оамды тртіпке арсы ылмысты ы бзушылытарды жалпы сипаттамасы
ылмысты кодексті бл тарауында екі трлі топа жататын ылмысты ы бзушылытарды трі крсетілген. Оны біріншісі оамды ауіпсіздікке арсы ылмысты кы бзушылытар. оамды ауіпсіздік деп - адамдарды ауіпсіз мір сруін, біралыпты ызметін, радиоактивті материалдарды залалсыз пайдалану, аруды, о-дэріні, жарылыш заттарды немесе жарылыш ондырыларды тиісінше жэне ауіпсіз пайдалану, сондай-а тау-кен немесе рылыс жмыстарын ауіпсіз жргізуді реттей-тін оамды атынастарыны жиынтыы болып табылады. Бл оамды ауіпсіздікке арсы ылмыстарды топты объектісі болып табылады. оамды ауіпсіздікке арсы ылмысты кы б-зушылытарды тікелей объектісі оамды ауіпсіздікті жекеле-ген салалары (адам міріні жне оны ызметіні ауіпсіздік шарттары; ерекше ауіп кзі болып табылатын заттарды пайдалану, ліммен аяталатын зардап туызуы ммкін жмыстарды жргізу жне т.б.) болып табылады.
Осы топа жататын кейбір ылмысты ы бзушылытарды осымша тікелей объектісі адамны мірі, денсаулыы болуы ммкін.
Объективтік жаынан аланда оамды ауіпсіздікке жататын ылмысты ды бзушылытарды кпшілігі эрекет арылы (К-ті 255 жэне баса баптары); ал айсыбіреулері рекет немесе эрекетсіздік кйде (мысалы К-ті 276, 277, 281-баптары) жзеге асырылады. Кейбір к^ілмыс рамыны нормалары бланкеттік диспозицияа не-гізделген (К-ті 277, 281, 287-баптары).
Кптеген ылмыстар рам жаынан формальды (К-ті 255, 256, 257, 258, 259, 260-баптары т.б.), ал айсыбіреулері материалды крама (К-ті 276, 277, 278-бапта-ры) жатады.
§2. оамды ауіпсіздікке жататын ылмысты ккык бзушылытарды наты трлері
Бап. Терроризм актісі
1. Терроризм актісі, яни жарылыс жасау, рт ою немесе адамдарды аза табуы, елеулі мліктік залал келтіру не огамга ауіпті зге де зардаптарды туындау аупін тндіретін зге де рекеттер жасау, егер бул рекеттер огамды ауіпсіздікті бузу, халыты рейлендіру, азастан Республикасы мемлекеттік органдарыны, шет мемлекетті немесе халыаралы уйымны шешімдер абылдауына ыпал ету, согыса арандату не халыаралы арым-атынастарды шиеленістіру масатында жасалса, сондай-а аталган рекеттерді дл сол масаттарда жасау атерін тндіру -
2. Мынадай:
1) бірнеше рет;
2) азаматтарды мірі мен денсаулыгына наты ауіп тндіруі ммкін аруды не ару ретінде пайдаланылатын заттарды, жарылгыш заттарды немесе жарылыс рылыларын олданып жасалган дл сол іс-рекеттер -
3.Осы бапты бірінші немесе екінші бліктерінде кзделген іс-рекеттер, егер олар:
1) жаппай ырып-жою аруын, радиоактивті материалдарды олданумен немесе олдану атерін тндірумен жне жаппай уландыруды, эпидемияны немесе эпизооти-яны таратуды, сол сияты адамдарды жаппай ырып-жоюга кеп согуы ммкін зге де рекеттерді жасаумен немесе жасау атерін тндірумен уласса;
2) абайсызда адам ліміне немесе зге де ауыр зардаптарга кеп соса -
4. оамды ауіпсіздікті бузу, халыты рейлендіру, азастан Республикасы мем-лекеттік органдарыны, шет мемлекетті немесе халыаралы уйымны шешімдер абылдауына ыпал ету, согыса арандату не халыаралы арым-атынастарды шие-леністіру масатында жасалан, адам міріне ол суу, сол сияты дл сол масаттарда, сондай-а мемлекет немесе огам айраткеріні мемлекеттік немесе зге де саяси ызметін тотату не осындай ызметі шін кек алу масатында жасалган оны міріне ол суу не халыаралы орауды пайдалантын адамдарга немесе йымдарга, гимараттара, рылыстарга шабуыл жасаумен, адамды кепілге алумен, гимараттарды, рылыстарды, атынас жне байланыс ралдарын басып алумен, уе немесе су кемесін, жылжымалы me-міржол составын не зге де огамды клікті айдап кетумен, сол сияты басып алумен штасан адам міріне ол сугу-
Ескерту.
Терроризм актісін дайындауа атысатын адам, егер ол мемлекеттік органдара дер кезін-де ескертуімен немесе зге тсілмен терроризм актісін болызбауа ыпал етсе жне егер оны рекеттерінде зге ылмыс урамы болмаса, ылмыстыжауаптылытан босатылады.
Терроризм - азіргі дэуірдегі е ауіпті ылмыс трі болып табылады. Мндай ылмыстар кп жадайларда лтты шектен шыып халыаралы сипат алуда. Террорлы эрекеттер эр трлі болуы ммкін, біра оны брін біріктірген екі трлі элемент бар. Оны біріншісі терроризм-мемлекеттік кімет билігін кйретуге баытталан; екіншісі-терроризмді жзеге асыру арылы яни террористерді йымдасан, атыгездік эрекеттері арылы тзындара рей, орыныш, корансызды сезімін туызу болып табылады. азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 255-бабы бойынша: «Терроризм, жарылыс жасау, рт ою немесе адамдарды аза болуы, елеулі мліктік зиян келтіру не оама ауіпті зге де зардаптарды туындау аупін тндіретін зге де іс-эрекеттер жа-сау, егер осы іс-эрекеттер оамды ауіпсіздікті бзу, халыты рейлендіру не азастан Республикасы мемлекеттік органдарыны, шет мемлекетті немесе халыаралы йымны шешім абылдауына ыпал ету масатында жасалса, сондай-а аталан іс-эрекеттерді дэл сол масага жасаймын деп орыту» болып табылады.
ылмыстык ык бзушылыты тікелей объектісі - оамды ауіпсіздігі амтамасыз ететін, реттейтін оамды атынастар. Азаматтарды мірі, денсаулыы, меншігі, мліктік немесе сезім мдделері осы ылмысты ы бзушылыты осымша тікелей объектісі болады.
ылмысты кодексті 255-бабында крсетілген ылмысты ы бзушылы объ-ективтік жаынан: 1) адамдарды аза болуы, елеулі мліктік зиян келтіру не оама ауіпті баса зардаптарды болу аупін тндіретін жарылыс жасау, рт ою немесе зге іс-эрекеттер жасау; 2) аталан іс-эрекеттерді жасаймын деп орыту арылы сипатталан. Жарылыс жасау, рт коюдан баса зге де іс-эрекеттерге кліктерді апата шырауын, кйреуін, имараттарды, мэдени жне діни рылыстарды иратылуын сондай-а ра-диоактивті, химиялы, бактериологиялы немесе басадай-а радиоактивті, химиялы, баістериологиялы немесе басадай жолмен уландыруды тарату, оймалара, т_рын-жайлара, кдаылыстара, аладара су жіберіп, толтыру сиятылар жатады.
Терроризмні объективтік жаынан ереюиелік белгісі - осы бапты диспозициясын-да крсетілген (ылмысты ы бзушылы зардаптарды наты орын алуы емес) зардаптарды болу аупіні тудырылуы жеткілікті болып табылады. Яни рт ою, жа-рылыс жасау немесе зге де эрекеттерді жзеге асыру арылы іс-эрекет істелгенімен, зада крсетілген зардап орын алмаса да, ылмысты ы бузушылы аяталан деп табылады, йткені мндай эрекет адамдарды аза болуы, елеулі мліктік зиян келтіру не оам шін ауіпті баса зардаптарды болу аупін тікелей тндіріп т). Осыан бай-ланысты ылмысты ы бзушылы рамы формальды болып табылады. Субъек-тивтік жаынан терроризм тек ана тікелей асааналыпен жасалады. Кінэлі адам зада крсетілген эрекеттерді істеу арылы зардаптарды болу аупін туызанын немесе соны жасаймын деп орытуды оама ауіптілігін сезеді жэне соны жзеге асыруды тілейді.
ылмысты кьфі бзушылыты субъективтік жаыны ажетті белгісіне за - оамды ауіпсіздікті бзу, халыты орыту не мемлекеттік органдарды шет мемлекетті немесе халыаралы йымны шешім абылдауына ыпал ету арнаулы масатын осып крсеткен.
ылмысты ы бзушылыты субъектісі-14-ке толан, есі дрыс кез келген адам.
ылмысты кодексті 255-бабыны 2-тармаына осы ылмысты ды бзушы-лыты ауырлататын трлері: бірнеше рет; азаматтарды мірі мен денсаулыына наты ауіп тндіретін аруды немесе ару ретінде пайдаланылатын заттарын неме-се жарылыс _рылыларын олдана отырып жасалан терроризм шін жауаптылы кзделген. ылмысты кодексті 12-бабында бірнеше рет істелген ылмысты тсінігі берілген. Атыс ару-жараыны тсінігі азастан Республикасыны 1998 жылы 30 желтосандаы «Жекелеген ару трлеріні айналымынан мемлекеттік бакз>шау жасау туралы Заында берілген.
Осы бапты бірінші немесе екінші бліктерінде кзделген эрекеттер: а) жаппай ырып-жоятын аруды, радиоактивті материалдарды олдануа немесе олданамын деп орытуа жэне жаппай уландыру, эпидемия мен эпизоотияны таратуды, сондай-а адамдарды жаппай ырып-жоюа экеп соуы ытимал зге де іс-эрекеттерді жасауа не-месе жасаймын деп орытуа штасса; б) абайсызда адам ліміне немесе зге де ауыр зардаптара экеп соса, онда бл ылмысты аса ауырлататын трі шін жауаптылы туындайды. Жаппай ырып жоятын аруды, радиоактивті материалдар, уландыру заттарыны эпидемия, мен эпизоотияны тсінігі ылмысты кодексті 275, 283, 303, 304, 327-баптарында берілген.
зге де ауыр зардаптара (абайсызда адам лімінен баса) екі немесе одан да кп адамны денсаулыына ауыр дене жараатын келтіру, кп адамны денсаулыына орта дэрежелі жараат салу, клік ралдарыны жмысын за уаыта тотату, жарылыс жасау немесе рт ою арылы рылыстарды жою т. б. эрекеттер жатады. Абайсызда адам ліміне немесе баса ауыр зардаптара экеп соан терроризмні субъективтік жаы кінэны екі нысанымен сипатталады. Бл ретте кінэліні істеген эрекеті-асааналы, ал одан болатын зардапа атынасы абайсызды болады. Егер кінэліні рекеті жэне одан туатын зардап-адам ліміне деген атынасы асааналытан рылатын болса, онда оны эрекеті ылмыстарды жиынтыы (К-ті 99-бабы 2-тармаыны тиісті тармаы жэне 255-бап) бойынша сараланады.
оамды ауіпсіздікті бзу, халыты рейлендіру не азастан Республикасы мем-лекеттік органдарыны, шет мемлекетті немесе халыаралы йымны шешімдер абылдауына ыкдал ету масатында адамны міріне астандык жасау, сондай-а дэл сол масатта оны мемлекеттік немесе зге де саяси ызметін тотату не осындай ызметі шін кек алу масатында мемлекет немесе оам кайраткеріні міріне астанды жасау не халыаралы орау аясындаы адамдара немесе йымдара, жайлара, имараттара шабуыл жасаумен, адамды кепілге алумен, жайларды, имараттарды, атынас жэне байланыс ралдарын басып алумен, эуе немесе су клігін не жылжымалы темір жол рамын айдап экетумен, сол сияты басып алумен штасан адам міріне ол с^у осы ылмысты кы бзушылы рамынан аса ауырлататын трі болып табылады. Бл трыдаы ылмысты ы бзушылыты іс-эрекеттерді жэбірленушілері бел-гілі бір шешім абылдауа ыпал ететін адамдар немесе мемлекет, оам айраткерлері болады. Адамны белгілі бір шешім абылдауа ыпалыны болан, болмааны наты жадайлара байланысты аныталады.
Мемлекет цайраткері деп — елімізді тікелей басару, экономикалы, саяси, элеуметтік саясатымен тікелей айналысатын жауапты мемлекеттік кімет билігіні лауазымды адамдарын айтамыз. Оан жататындар: Парламент депутатгары, Премьер-Министр, вице-премьерлер, министрлер, вице-министрлер, Жоары Сот Траасы, Жоары Сот мшелері, Конституциялы Кеесті Траасы, оны мшелері, Бас Прокуратураны, ¥лтты ауіпсіздік комитетіні, ауіпсіздік Кеесіні жауапты ызметкерлері, облысты экімдері жэне т.б.
оамды айраткерлерді атарына эр трлі оамды йымдарды, саяси партияларды жетекшілері немесе крнекті мшелері жатады.
ылмысты кодексті 255-бабыны ескертуінде: 1. Терроризм актісін дайындауа атысан адам, егер ол мемлекеттік органдара дер кезінде ескертуімен немесе зге тэсілмен терроризм актсін болызбауа септігін тигізсе жэне оны іс-эрекетінде зге ылмыс рамы болмаса, ылмыстык жауаптылытан босатылады.
2. Осы Кодексті 170, 171, 173, 177, 178, 184, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 269 жэне 270-баптарында кзделген ылмыстар террористік ылмыстар деп танылады», -делінген (К-ті 3-бабыны 30-тармаы).
Жарылыс жасау, рт ою немесе зге де іс-эрекеттерді істегенге дейін тиісті органдара хабарлап, крсетілген зардаптарды каупін болызбауды тыятын, сйтіп мемлекеттік кімет органдарына терроризм актісі бойынша тнген ауіпті тойтаруа наты ммкіндік алуа ммкіндік беретін эрекеттерді істегендерді мемлекеттік органдара дер кезінде ескерту жасаан адам деп білеміз. Баса жолмен терроризм актісіні жзеге асырылуын болдырмауа жэрдемдесуге адамны зіні жарылысты, ртті, ылмыскерлерді ару-жараты, не млікті з бетімен басып алуын тойтаратын эрекеттері жатады.
Осыларды істеген адамны іс-эрекетінде зге ылмысты ы бзушылы рамы (мысалы аруды, жарылыш заттарды, жарылыш рылымдарды засыз сатау, ткізу, алу, оларды _рлау т.б.) болмаса, ол терроризм шін ылмысты кы бзушылыты жауаптылытан босатылады.