Бап. Жаппай тртіпсіздік
1.Кш олданумен, иратумен, ртеумен, бузумен, млікті жоюмен, атыс аруын, жарылгыш заттарды немесе жарылыс рылыларын олданумен, сондай-а билік кіліне арулы арсылы крсетумен ласан жаппай тртіпсіздікті уйымдастыру -
2. Осы бапты бірінші блігінде кзделген жаппай тртіпсіздікке атысу -
3.Билік кілдеріні зады талаптарына белсенді трде баынбауга жне жаппай тртіпсіздікке шаыру не жаппай тртіпсіздікке арандату, сол сияты азаматтарга зорлы-зомбылы жасауга шаыру -
оамды тэртіпке арсы кауіпті ылмысты ы бзушылытарды бірі жаппай тэртіпсіздіктер болып табылады. Арандатушылар мен йымдастырушыларды от жауына еліккен тэртіпсіз элементтер е сораы эрекеттерді жзеге асыруы ммкін, жаппай тртіпсіздік объектілерді иратумен, ртеумен, клік, коммуникация, байланыс жйелеріні біралыпты ызметін бзумен, млікті жоюмен ласып, мны арты жаппай адам шыынына экеліп соуы ммкін. Кез келген мемлекетті ылмысты кодексінде бл трыдаы ылмысты ы бзушылы шін ата жаза белгіленген. азастан Республикасыны ылмысты кодексі бойынша жаппай тэртіпсіздікті тікелей объектісі - оамды тэртіп, ал осымша тікелей объектісі - адамдарды мірі, денсаулыы, мем-лекеттік, оамды, жеке меншік болады. Объектйвтік жаынан брі ылмысты ы бзушылы жаппай тэртіпсіздіктіиымдастыруарылысипатталады. Жаппай тэртіпсіздік деп оама ауіпті эрекеттерді кш олданумен, иратумен, ртеумен, бзумен, млікті жоюмен, атыс ар-уын, жарылыс заттарын немесе жарылыс рылыларын олданумен, сондай-а оларды кімет кіліне арулы арсылы крсетумен ласан эрекеттерін ай-тамыз. Кш олдану деп ккьі тртібін орайтын кімет кіліне, лауазым адамдары-на, баса да азаматтара арсылы крсетіп, оларды кшпен засыз эрекеттер істеуге мэжбрлеуді, кімет билігіні занды талаптарына кш олданып, арсылы білдірулері жатады.
ирату деп — млікті, объектілерді жойып, тонап, клталан ету эрекеттерін айтамыз.
ртеуге мліктерді, рылыстарды, автокліктерді, сімдіктерді, ондырыларды, баса да заттарды ота жандырып, ку_рту эрекеттері жатады.
Млікті жоюга - эр трлі тэсілдермен оларды млдем жарамсыз кйге келтірулер жатады.
Соыс аруын, жарылыс заттарын немесе жарылыс ондырыларын олдану деп -осыларды адам лтіруте, жарааттау шін, млікті Блдіру немесе орыныш сезімін ту-дыру шін масатты пайдалануды айтамыз.
кімет кіліне арулы арсылы крсетуге оамды кауіпсіздікті, тэртіпті амтамасыз еткен кіметті занды кілдеріне тікелей иянат жасап, оларды здеріне жктелген функцияларын атаруа кедергі келтіру, оларды уына лпырату сияты эрекеттер жатады.
Жаппай тртіпсіздіктер - формальды ылмысты _ы бзушылы рамына жатады. ылмыс Кодексті 272-бабыны диспозициясында крсетілген эрекеттерді біре-уін істеген уаыттан бастап аяталан деп танылады. Егер жаппай тэртіпсіздік кезінде кісі лсе, денеге ауыр жараат келтірілсе, онда кінэліні эрекеті ылмыстарды жиынтыы (К-ті 99, 106-баптары) бойынша сараланады.
Субъективтік жаынан ылмысты ды бзушылы тікелей асааналыкпен істе-леді. Кінэлі адам жаппай тэртіпсіздікті йымдастыратынын, оны зады крсетілген эрекеттермен жаласатынын сезеді жэне соны істеуді тілейді.
ылмыс субъектісі — 16-а толан, жаппай тртіпсіздікті йымдастыран немесе басаран адам. ылмысты кодексті 272-бабыны 2-тармаында жаппай тэртіпсіздікке катысаны шін жауаптылы кзделген, яни б_л жерде жаппай тэртіпсіздікке атыс-ан атардаы адамны белсенді трде ирату, ртеу, Блдіру, жою, сондай-а 272-бапты 1-тармаында крсетілген баса да эрекетгерді істеуге атысуы туралы сз болып отыр. ылмысты кодексті 272-бабыны 3-тармаында кімет кілдеріні зады талаптарына белсене баынбауа жэне жаппай тэртіпсіздікке шаыру, сондай-а азаматтара зорлы-зомбылы жасауа шаыру шін жауаптылы белгіленген.
293-бап. Бзаылы
1.Бзаылы, ягни огамды тртіпті огамды рметтемеу аны крінетін, азаматтара кш олданумен не оны олдану атерін тндірумен, сол сияты бтенні млкін жоюмен немесе Блдірумен не барынша арсыздыпен ерекшеленетін депсіз рекеттер жасаумен штасан аса атыгездікпен бзу -
2. Дл сол іс-рекет, егер оны:
1) адамдар тобы, алдын ала сз байпасу арылы адамдар тобы жасаса;
2) билік кіліне не огамды тртіпті оргау жніндегі міндеттерді атаратын немесе огамды тртіпті бузуды жолын кесетін зге де адамга арсылы крсетумен байла-нысты болса;
3) бірнеше рет жасалса;
4) уе, зен, теіз кемесіні бортында, теміржол клігінде жасалса -
3. Осы бапты бірінші немесе екінші бліктерінде кзделген:
1) ылмысты топ жасаган;
2) атыс аруын, газды аруды, пышатарды, кастеттерді жне зге де суыаруды не денсаулыа зиян келтіру шін арнайы лайыталган баска да заттарды олданып немесе олдануга тырысып жасалган іс-рекеттер -
Бзаылыты оамды тэртіпке, азаматтарды тыныштыына зардабын тигізетін, айсыбір жадайларда, одан грі ауыр ылмыса итермелейтін ауіпті ы бзушылы екеніне дау жо. Бзаылы жасаан адам оамды тэртіпті, адамгершілік салтты рескел бзатын, кбінесе себепсіз немесе болар-болмас себепті пайдаланып, оамды мейлінше сыйламаушылытан крінетін, оамды тэртіпке ашы арсыласуымен, зін айналасындаылара арсы коюымен, олара немрайды арым-атынасымен дейі жасалан эрекеттері арылы крініс табады. Бзаылы - трмыс салты мен оамды тэртіпті бірден-бір жауы.
ылмысты ы бзушылыкты тікелей объектісі - оамды тэртіп, ал осымша объектісі — адамны денсаулыы, ар-намысы немесе меншігі болып табылады.
Осы ылмысты ы бзушылыты жэбірленушісі кез келген адам болуы ммкін. ылмысты кодексті 293-бабыны 2-тармаыны «2» тармашасында бзаылытан жэбір кретіндерді тізімі: кімет кілі, оамдык тэртіпті бзуа тыйым салушы зге де адамдар деп тура крсетілген. кімет кіліне крамды тэртіпті бзушылыты тыюа зыретті барлык лауазым адамдары жатады.
оамды тртіпті бзуа тыйым салушы зге адамдар деп - кімет кіліне немесе йымды тртіпті орау жніндегі міндетті атаруа жатпайтын баса адамдарды азаматты борышын теп оамды тэртіпті сатауа атысушыларды айтамыз.
оамды тэртіп дегеніміз оамды тыныштыты, азаматтарды, оамды орындардаы лайыты мінез-лкыны, йымдарды, мекемелерді, кэсіпорындарды, оамды немесе жеке клік ралдарыны бір алыпты жмысыны, азаматтарды жеке басына ол сылмаушылыты амтамасыз ететін оамды атынастарды жиынтыы болып табылады.
Бзаылы іс-эрекет бтенні млкін жоюмен немесе Блдірумен байланысты болса, онда бтенні млкі оны заты болып табылады.
Объективтік жаынан бзаылы оамды аны курметтемеуін білдіретін, азаматтара арсы кш олданумен не оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтенні млкін жоюмен немесе Блдірумен не ерекше арсыздыпен ерекшеленетін эдепсіз іс-эрекет жа-саумен штасан оамды тэртіпті тым рескел бзушылы эрекеттер арьу>ілы сипатта-лады.
ылмысты кодексті 293-бабында крсетілген эрекеттерді істеу барысында азаматтарды мазасы кетіп, орыныш, рей, здеріні ауіпсіздігіне сенімсіздік пай-да болады, оларды біралыпты ебек ету, тыныу салттары бзылады, мемлекеттік немесе басадай мекемелерді, йымдарды, кэсіпорындарды жмысына кедер-гілер келтіріледі, бтенні млкі жойылады немесе Блінеді. Бзаылы шін зада крсетілгендей оамды тэртіпті тым рескел бзушылы орын алуы керек. Осы белгі арылы ылмысты кы бзушылы жолмен жасалынатын бзаылы ха бзаылытан ерекшеленеді.
Кінэліні кш олданумен немесе оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтенні млкін жоюмен немесе Блдірумен не ерекше арсыздыпен ерекшеленген эдепсіз іс-эрекеттер жасауымен літасан эрекеттері оамды тэртіпті тым рескел бзан бзаылы деп саналады.
Кш олдануа денсаулыты ыса мерзімді бзылуына немесе ебек ету абілетіні болмашы ана жоалуына ласан денеге жеіл жараат салу жатады. Денеге орта жэне ауыр жараат келтірілген жадайда кінэліні эрекеті ылмыстарды жиынтыы бойын-ша (293-бапты 1-тармаы, 106 немесе 107-баптар) сараланады.
орытуа жбірленушіні сана-сезімі мен еркіне эсер ететін трде кш олданамын деген эрекеттер жатады.
орытуды мазмлы сан алуан, ол сабаймын, лтіремін, ртеймін деген айбат жа-саулар арылы крініс табуы ммкін.
Бзаылыта бтенні млкін жою немесе Блдіру арылы материалды залал келтірілуі ммкін. Залалды млшерін анытау наты фактілерге байланысты бола-ды. Бтенні млкін асаана жою немесе Блдіру едэуір млшердегі зиян келтірумен літасса, онда кінэліні эрекеті ылмыстарды жиынтыы бойынша (К-ті 202 жэне 293-баптары) сараланады.
Ерекше арсыздыпен жасалан бзаылы деп - адамгершілікті жалпы абылданан алыптарын кпе-крінеу жокка шыару; мысалы, лтсыздык, ауру адамды, зін-зі орай алмайтын жадайдаы адамдарды, т.б. орлау арылы крінетін бзаылы эрекет (азастан Республикасы Жоары Сот Пленумыны 1995 жылы 21 шілдедегі №5 «Бзаылы істер жніндегі сот тэжірибесі туралы» аулысыны 3-тармаы).
Бл ылмысты кы бзушылы рамыны объективтік жаыны таы бір ажетті белгісі істелген іс-эрекеттерде оамды аны, крінеу рметтемеуін білдіретін белгілер болуы керек.
оамды крінеу, аны _рметтемеу деп кінэліні копе-керінеу, кпшілікті, коамды тэртіпті к-рметтемейтін, озін оама жэне оны мдделеріне ашы арсы оятын мінез-лытарын айтамыз. Бзаылыта оамды анык рметтемеушілік кпшілікті кзінше жзеге асырылады. Демек оамды тэртіпті рескел б_зу жне оамды аны рметтемеушілікті жиынтыы баса да белгілермен бірге бзаылыты объективтік жаыны ажетті белгілері болып табылады.
Бзаылы формальды-материалдык ылмысты ы бзушылы рамына жатады. Ол коамды тэртіпті рескел бзу жэне оамды аны, крінеу _рметтемеушілік эрекеттерін істеген уаыттан бастап аяталан деп танылады. Егер б_заылы эрекеттерімен бтенні млкі жойылса, Блдірілсе онда ылмысты _ы бзушылы материалды рама жатады. Млдай ретте іс-эрекет пен одан туындаан зардапты арасындаы себепті байланысты анытау ажет.
Бзаылы оамды тэртіпті рескел бза отырып, эдетте, оамды орындардан (кшеде, мекемелерде, кліктерде, оамды таматандыру немесе кпшілік орында-рында) баса, бейтаныс адамдара, жас балалара, келіп-кетушілерге арсы жария трде жасалады.
ылмысты кодексті 293-бабында крсетілген ылмысты _ы бзушылы субъ-ективтік жаынан тікелей асааналыпен істеледі. Адам з эрекеттері арылы коамды тэртіпті орескел бзып, оамды корінеу рметтемегендігін біледі жэне осы эрекеттерді істеуді тілейді.
Бзаылытаы ылмысты кы бзушылыкты ниетіне оамды крінеу сыйламаушылытан туындаан эгоистік кзарастар, бостандыты теріс тсінушіліктен болан жадаяттар жатады. Бзаылы ниетке - оамды крінеу _рметтемеушілікті білдіретін эр трлі дрекіліктер, ктемдіктер, атыгездіктер, тентектік пен арсыздык, ятсызды кріністері жатады.
Бзаылыты масаты оамды тэртіпті орескел бза отырып, жэбірленушіге кш крсету, орыту, оны бойына орыныш туызу, млкін жою, Блдіру болып табылады.
Отбасында, пэтерде туан-туысандарын, таныстарын балааттау, ру, денесіне жараат тсіру жэне жеке басты араздыынан, жбірленушіні теріс ылыынан болан осыан _сас эрекеттер жеке адама арсы ылмысты ык бзушылы жасааны шін жауапкершілік крсетілген ылмысты кодексті баптарымен саралануы тиіс. Егер мндай эрекеттер оамды тэртіпті рескел бзумен ласса жэне оамды крінеу крметтемеушілікті білдірсе, онда кінэліні эрекеті б_закылы ретінде сараланады.
ылмыстысубъектісі-жалпы, 16-а(293-бапты 1-тармаы)жэне 14-ке(293-бапты 2, 3-тарматары) толан есі д_рыс адам.
ылмысты кодексті 293-бабыны 2-тармаында бзаылыты ауырлататын (кэнігі) трі шін жауаптылы белгіленген. Олар: 1) адамдар тобы, алдын ала сз байласан адамдар тобы немесе йымдаскан топ жасаан (К-ті 31-бабын араыз); 2) билік кіліне не оамды тэртіпті орау жніндегі міндетті атарушы немесе оамды тэртіпті бзуа тыйым салушы зге де адама карсылы крсетумен байланыс-ты болса; 3) бірнеше рет жасаса (К-ті 12-бабын араыз); 4) эуе, зен, теіз кемесіні бортында, темір жол клігінде жасалан.
К-ті 293-бабыны 3-тармаында ылмысты топ жасаан не бзаылыты аса ауіпті трі - атыс аруын, газ аруын, пышаты, кастеттерді жэне зге де суы аруды не денсаулыа зиян келтіру шін арнайы бейімделген баса да заттарды олданып немесе олдану эрекеті шін жасалан бзаылы шін жауаптылыты белгілейді. Атыс аруы, газ аруы, суы аруды тсініктеріне ылмысты кодексті 288-291-баптарына талдау жасаанда тоталанбыз.
Денсаулыа арнайы бейімделген баса да заттара кінэліні осы масат шін алдын ала немесе бзаылы жасау кезінде жабдытаан нэрселерін, яни алдын ала немесе белгілі бір ндеуден ткізілген: арнайы жэне сол масатпен зімен бірге алып жрген нэрселерін (балта, бала, тая, темір жэне т.б.) айтамыз.
ылмыс болан жерден алынан дене жараатын салуа арнайы жабдыталмаан нэрселерді, оны ішінде шаруашылы-трмысты масаттаы заттарды олдану немесе олдануа тырысушылы эрекеті ылмысты кодексті 293-бабыны 3-тармаымен саралау шін негіз бола алмайды (азастан Республикасы Жоары Соты Пленумыны 1995 жылы 21 шілдедегі №5 аулысыны 8-тармаы).
294-бап. Таылы
Тагылы, ягни гимараттарды, зге де урылыстарды, тарих жне мдениет ескерт-кіштерін, мемлекет оргайтын табиги объектілерді жазулармен немесе суреттермен немесе оамды имандылыты орлайтын зге де рекеттермен Блдіру, сол сияты клікте немесе зге де огамды орындарда млікті асаана Блдіру -
азастан Республикасы ылмысты кодексіні 294-бабында таылы шін ылмысты ы бзушылы шін жауаптылы белгіленген. Осы бапта: «таылы, яни гимараттарды, зге де рылыстарды, тарих жэне мэдениет ескерткіштерін, мемлекет орайтын табии объектілерді жазулармен немесе суреттермен немесе оамды имандылыты орлайтын зге де эрекеттермен Блдіру, сол сияты клікте немесе зге де оамды орындарда млікті асаана Блдіру» — деп оган анытама берілген. Брыны ылмысты кодекс бойынша млдай эрекеттер б_закьілы деп бааланатын. Таылыты бзаылытан згешелігі сол, таылыты райтын ылмыс рамыны рекеттері оамдык адамгершілік жэне эстетикалы нормаларды бзу арылы жзеге асырылады, таылы оамды тэртіпті бзумен лггасады.
Бзацылыцты заты - бтенні млкі болса, таылыкты заты - йлер, зге де имараттар, оамды орындардаы млік болып табылады.
Тагылъщты объектісі - оамды тэртіп, крсымша тікелей объектісі адамгершілік нормалары болады.
Объективтік жаынан бзаылы крамды тэртіпті рескел бзумен, оамды крінеу адірлемейтін эрекеттермен штасса, ал таылыты объективтік жаы йлерді немесе зге де имараттарды жазулармен, суреттермен немесе оамды адамгершілік-ті орлайтын іс-эрекеттермен, сол сияты клікте немесе зге де оамды орындарда млікті асаана Блдіру арылы сипатталады.
йлерді, зге де имараптарды (кітапхана, музей, кино-, театр, театр жэне т.б.) орлау оларды абыраларына оамды адамгершілікке жат жазуларды жазумен, суреттер-ді салумен жзеге асырылады. детте, Блар порнографиялы суреттер салу, эдепсіз, ятсыз сздер жазу арылы жасалады. лгендерді мэйіттерін жэне олар жерленген жерлерді, лпытас рылыстарын немесе жерлеуге немесе оларды еске алуа байланы-сты рэсімдер ткізуге арналан зират йлерін жою, Блдіру немесе аяа басу эрекеттері шін жауаптылы ылмысты кодексті 315-бабында арнайы кзделген.
Клікте немесе зге де оамды орындардаы заттарды — жары беру ралдарын, орындытарды, тсеніш ралдарын, оларды жамылыларын, сондай-а таксофон ап-параттарын, эр трлі оршаулар мен есік-терезе крылыларына едэуір емес млшерде залал келтіруді млікті асакана Блдіру деп айтамыз. Егер келтірілген зиян млшері едуір болса, онда кінэлі ылмысты кодексті 202-бабы бойынша жауапа тартылады.
Таылы ылмысты ы бзушылы формальды-материалды рама жатады. ылмысты кы бзушылы кейбір реттерде занда крсетілген эрекеттерді жзеге асыран уаыттан бастап, ал баска жадайларда істелген іс-эрекеттерден материалды залал келтірілген уаыттан бастап аяталан деп табылады.
Субъективтік жаынан таылы ылмысты -ы бзушылы тікелей асааналыпен істеледі. Адам йлерді, имараттарды орлаанын, млікті Блдіргенін сезеді жне солай эрекет жасауды тілейді.
ылмысты ккы бзушылыкты субъектісі жалпы - 14-ке толан, есі дрыс кез келген адам.