Бап. Басаруа уыьі жо адамны уе, теіз немесе зен кемесін басаруына жол беру
1.Лауазымды адамны не ауе, теіз немесе зен кемесі меншік иесіні немесе иеленушісіні осындай кемені басаруга уыгы жо адамны осы кемені басаруына жол беруі, егер бул іс-рекет абайсызда адамны денсаулыгына ауырлыгы орташа зиян кел-тіруге кеп соса -
2.Абайсызда адамны денсаулыгына ауыр зиян келтіруге экеп соан дл сол іс-ре-кет-
3. Осы бапты бірінші блігінде кзделген, абайсызда адам ліміне кеп соан іс-рекет -
4.Осы бапты бірінші блігінде кзделген, абайсызда екі немесе одан да кп адамны ліміне кеп соан іс-рекет -
Лауазымды адамны не эуе, теіз немесе зен кемесі меншік иесіні немесе иеленушісіні осындай кемені басаруа ыы жо адамны осы кемені басаруына жол беруі, егер бл іс-эрекет абайсызда адамны денсаулыына ауырлыы орташа зиян келтіруге экеп соса - ылмысты жауаптылы К-ті 359-бабыны 1-тармаында кзделген.
Абайсызда адамны денсаулыына ауыр зиян (359-бап 2-тармаы) абайсызда адам ліміне (359-бап 3-тармаы), абайсызда екі немесе одан да коп адамны ліміне экеп соан рекеттер осы рамны ауырлататын немесе аса ауырлататын трі болып табы-лады.
ылмыс рамы объективтік жэне субъективтік белгілері бойынша К-ті 358-бабыны рамына сас.
Бап. Халыаралы ушу аидаларын бузу
1. Рсатта крсетілген маршруттарды, ону орындарын, уе апаларын, шу биік-тігін сатамау немесе халыаралы шу агидаларын зге де бзу –
2. Адам ліміне немесе езге де ауыр зардаптарга экеп соан дл сол іс-рекет -Рсатта крсетілген маршруттарды, ону орындарын, эуе апаларын, шу биіктігін сатамау немесе халыаралы шу ережелерін зге де бзу - шуды халыаралы ере-желерін бзу деп табылады (К-ті 306-бабы).
ылмысты ы бзушылыты тікелей объектісі — шуды ауіпсіздігін амтамасыз ететін оамды атынастар.
ылмысты ы бзушылыты заты - шатын эуе кемесі. уе кемесіні азастан Республикасыны эуе шекарасынан тіп, баса мемлекетті стінен тттуын халыаралы шу деп айтамыз. Халыаралы шуды азастан Республикасыны эуе кемелері, сондай-а шет мемлекеттерді уе кемелері зара келісім бойынша жзеге асырады. Мндай шулар эуе озалысы ауіпсіздігін, мемлекеттік жэне ораныс ауіпсіздігіні талаптарына сэйкес жзеге асырылуы керек (шу маршруттарыны белгілі болуы, шу биіктігі, эуе апасы, ону орны, дыбыс беру жйелері т.б.)- Халыаралы шу ережелері «азастан Республикасыны мемлекеттік шекара» туралы заымен реттеледі.
ылмысты ы бзушылы объективтік жаынан эр трлі халыаралы шу ере-желерін сатамау арылы крініс табады. Оны наты кріністері: рсаты крсетілмеген маршруттарды, ону орындарын, эуе капаларын, шу биіктігін сатамау немесе халыаралы ттту ережелерін зге де бзу болып табылады. ылмысты кодексті 306-бабыны диспозициясы — бланкеттік. Халыаралы шу ережелеріні наты айсы талаптары бзыланын анытау шін тиісті нормативтік-ыты актілерге жгіну ажет. ылмыс рамы формальды. Ол зада крсетілген эрекеттерді бірін істеген уаыттан бастап аяталан деп танылады.
ылмысты ы бзушылык субъективтік жаынан асаана немесе абайсыздыпен істеледі. ылмысты ниет жэне масат эртрлі болуы ммкін.
ылмысты кы бзушылыты субъектісі - арнаулы, эуе кемесіні экипаж мшелері. ылмысты кодексті 306-бабыны 2-тармаында осы ылмысты ауырла-татын трі кісі ліміне немесе зге де ауыр зардаптара экеліп соан эрекеттер шін жауаптылы белгіленген.
Тарау. МЕМЛЕКЕТТІК ЫЗМЕТ ПЕН МЕМЛЕКЕТТІК БАСАРУ МДЦЕЛЕРІНЕ АРСЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМОРЛЫ ЖНЕ ЗГЕ ДЕ ЫЛМЫСТЫ Ы БЗУШЫЛЫТАР
§ 1. Мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы сыбайлас жеморлы жне зге де ылмысты ы бзушылытарыны жалпы сипаттамасы жне белгілері
ылмысты кодексті 15 -тарауы «Мемлекеттік ызмет пен басару мдделеріне арсы сыбайлас жеморлы жэне зге де ылмысты ы бзушылытарды» арналан 1959 жылы аза ССР ылмысты кодексінде мндай тарау жок еді, керісінше «Лауазымды ылмыстар» деген тарау (V) бар болатын. оамымызда орын алан крделі леуметтік-экономикалы, саяси згерістерді нэтижесінде мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны, лауазымды адамдарды ылмыстары мемлекеттік органны аппараты жйесінде немесе коммерциялы жэне зге де йымдар жйесінде істелетіні айындалды. Осыан орай брыны кеестік жйедегі Кодекстегі лауазымды ылмыстар деген тарау лауазымды адамдарды ызмет бабын пайдалана отырып істейтін оама ауіпті іс-эрекеттеріні мэніне арай 1997 жылы ылмысты кодексте коммерциялы жэне зге де йымдардаы ызмет мдделеріне арсы жэне мем-лекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы сыбайлас жеморлы жэне зге де ылмыстар болып жеке екі тарауа блінді.
2014 жылы жаа ылмыстык кодексте де осылай болып брынысынша алды.
Мндай блінуді негізі ылмысты ы бзушылы объектісі мен субъектісі болып табылады.
Коммерциялы немесе зге йымдарда басару ызметін атаратын адамдарды ылмысты іс-эрекеті сол йымдарды бір алыпты жмысына кедергі келтіреді жэне оларды мемлекеттік аппарат ызметіне еш атысы болмайды.
Осы екі органны - мемлекеттік немесе коммерциялы жэне зге йымдарда ызмет атаратын адамдарды атаратын функцияларында елеулі згерістер бар. Сондытан да осы трыдаы ылмыстар шін жауаптылы Кодексті арнаулы 9-тарауында кзделген. Жалпыа мэлім біралыпты дрыс ызмет атаратын мемлекеттік органдарды ызметі ана оамны экономикалы дамуына, оны мшелеріні ытары мен бостандытарын амтамасыз етуге абілетті. Осыан орай мемлекеттік аппаратты ызметін орау, оан ылмыстык ол суды болдырмау е маызды мэселе болып табылады. йткені мемлекеттік аппарат оамды басару жйесіні ажетті белгісі, ондаы жріп жатан процестерді реттеушісі болып табылады. 2014 жылы ылмысты кодексте ызмет борышын адал аткаратындарды мдделерін орайтын кптеген баптар баршылы, сонымен бірге з ызметтеріне иянат жасайтындара за алдындаы ата жауаптылы та кзделген.
Мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдцелеріне арсы сыбайлас жеморлы жэне зге де ылмысты ы бзушылытарды бір тарауа біріктіруге негіз болатын мына тмендегідей орта белгілері бар:
1) Б_л т_рыдаы ылмысты ы бзушылытар негізінен арнаулы субъект - мем-лекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адам не оан теестірілген адам немесе лауазымды адамдар арылы жасалады.
2) Бл тараудаы ылмыстар ызмет кілдігін пайдалану арылы жзеге асырылады.
3) Мемлекеттік органдарда ызмет атаратын адамдарды ылмысты -ы бзушылыты іс-эрекеттері мемлекеттік аппаратты дрыс, занды ызметін ызмет мддесіне айшы трде бзады.
Мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы сыбайлас жеморлы жэне зге де ылмысты ы бзушылытарды топты объектісі — мемлекеттік аппаратты дрыс, біралыпты ызметі, осымша тікелей объектісіне - азаматтарды, йымдарды -кьітары мен занды мдделері, оамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделері жатады.
Кейбір ылмысты кы бзушылы рамдарыны міндетті белгісі - ылмыс заты болады: материалды сыйаы (366, 367, 368-баптар), ресми жат (369-бап).
Осы тараудаы ылмыстар:
Объективтік жаынан материалдык крам - (К-ті 361, 362, 363, 370, 371-баптары) жэне формальды рам (К-ті 364, 366, 367, 368, 369-баптар) болып блінеді.
Субъективтік жаынан бл ылмыстар негізінен асаана кінэ нысанымен жасалады, тек ана салаты (371-бап) абайсызды тріндегі кінэ нысаны арылы жзеге асырылады. ызмет кілеттігін теріс пайдалану (361-бап), ызметтік жаланды (369-бап) жа-сау рамдарыны субъективтік жаыны ажетті белгісі ретінде пайдакнемдік немесе зге де артыкпіылы алу туралы крсетілген.
Осы тараудаы ылмысты _ы бзушылытарды субъектісі - мемлекеттік ызметтер атаруа укілетті адам не оан теестірілген адам, лауазымды адам, жауап-ты мемлекеттік лауазым атаратын адам. Тек кана К-ті 367, 368-баптарыны субъек-тісі олармен атар жай адам да болады. Оларды тсінігіне К-ті 361-бабына талдау жасаанда толы тоталамыз.
Осы тарауа кірген ылмыстар оамды ауіптілік дэрежесіне байланысты:
1) Мемлекеттік ызмет пен басару мдделеріне карсы сыбайлас жеморлы жэне 2) зге де ылмыстар болып екі трге блінеді.
Жалпы ылмысты кодексті 3-бабыны 29-тарауына сэйкес К-ті 189-бабы шінші блігіні 2-тармаында, 190-бабы шінші блігіні «2» тармаында; 215-бабы екінші блігіні «3» тармаында, 216-бабыны екінші блігіні а) тармаында, 209-бабыны шінші блігіні а) тармаында, 307-бабында, 308-бабыны тртінші блігіні в) тармаында, 310-315-баптарында 380-бабында кзделген ылмыстар оларды жасаан адамдар мліктік игіліктер мен артышылыктар алан жадайларда сыбайлас жеморлы ылмыстар деп танылады.
ылмысты кодексті 15-тарауына топты объектісі белгісіне орай 361, 362-бапты тртінші блігі «3» тармаында, 364-371-баптарында кезделген сыбайлас жеморлы ылмыс трлері енгізілген.
362-бапты 1, 2, 3-блігінде жэне 4-блігіні 1, 2-тарматарында, 363, 371-баптарда крсетілген ылмыстар сыбайлас жеморлыа байланыссыз мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы зге де ылмыстар санатына жатады.
Мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы сыбайлас жеморлы ылмысты ы бзушылыктарды жекеленген рамдары
Сыбайлас жеморлы деп мемлекеттік ызметті атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны, лауазымды тлаларды ызметтік кілеттігін зі немесе баса адамдар немесе йымдар шін пайда мен артышылы алу не баса адама немесе йыма зиян келтіру масатында ызмет мдделерін кереар пайдалану нэтижесінде жеке адамны зады ытары мен мдделеріне, оамны, мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзуа экеліп соатын засыз іс-эрекеттерді айтамыз.
Сыбайлас жеморлы туралы 1998 жылы 2 шілдеде «Сыбайлас жеморлыпен крес туралы» За абылданды. азастан Республикасы Президентіні 2005 жылы 23 желтосандаы «Сыбайлас жеморлыа арсы кресті 2006-2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарлама туралы» Жарлыы жарияланды. 2003 жылы 25 ыркйекте «Сыбайлас жеморлыа крес» мэселесі бойынша біркатар завды актілерге згертулер мен толытырулар енгізу туралы азастан Республикасыны Заы, азастан Республикасы Президентіні 2005 жылы 14 сэуірді «Сыбайлас жеморлыа арсы кресті кшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар ызметіндегі тэртіп пен рет-тілікті ныайту жніндегі шаралар туралы» Жарлыы абылданды.
2007 жылы 21 шілдеде «азастан Республикасыны кейбір занамалы актілері-не сыбайлас жеморлыа арсы кресті жетілдіру мэселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы» азастан Республикасыны заы. Осы заа сэйкес параорлы (пара аланы, пара бергені, параорлыа делдалды) шін ылмысты жауаптылы жэне жаза кшейтілді.
Сыбайлас жеморлыа жататын ылмысты ы бзушылытар рамыны тізбегі тыш рет К-ті 3-бабыны 29-тармаында занды трде белгіленді. Б_л былыспен арсы кресте азастан Республикасы Жоары Сотыны «Соттарды сыбайлас жеморлыка байланысты ылмыстар жніндегі ьшмысты істер туралы» 2001 жылы 13-желтосан №18 нормативтік аулысыны маызы да ерекше.
Енді осы сыбайлас жеморлы ылмыстарыны жекелеген трлерін арастырамыз.