Бап. Лауазымды кілеттіктерді теріс пайдалану

1.Мемлекеттік функцияларды орындауга укілеттік берілген адамны не оган теестірілген адамны здеріні ызметтік кілеттіктерін зі немесе баса адамдар не­месе йымдар шін пайда мен артышылытар алу не баса адамдарга немесе йымдарга зиян келтіру масатында ызмет мдделеріне айшы пайдалануы, егер бул азаматтарды немесе йымдарды уытары мен зады мдделеріне не огамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделеріне елеулі зиян келтіруге кеп соса -

2. Лауазымды адам жасаан дл сол іс-рекет -

3.Осы бапты бірінші блігінде кзделген, жауапты мемлекеттік лауазымды атаратын адам жасаан іс-рекет –

4.Осы бапты бірінші, екінші немесе шінші бліктерінде кзделген, ауыр зардаптара кеп соан не ылмысты топты мддесіне орай жасалган іс-рекеттер -

ызметтік кілетті теріс (засыз) пайдалану - сыбайлас жеморлы ылмысты ы бзушылытарды нерлым ке тараан трі. О л кптеген жадайларда кінэлі адамны ылмысты ы бзушылы эрекетіні бастамасы, баса ауыр ылмыстар жасауды тэсілі де болып табылады. Бл ылмысты ы бзушылыты мэні мына-да, субъектті зіне берілген ызметтік кілетті пайдалана отырып, мемлекеттік аппарат жйесіндегі ы пен кілетті злымдык жолына олданады. Оны ауіптілігі мемле-кеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны ызметтік кілеттігін зі немесе баса адамдар немесе йымдар шін пайда мен артышылы алу не баса адамдара немесе йымдара зиян келтіру масатында ызмет мдделеріне кереар пайдалануы, егер бл азаматтарды немесе йымдарды дытары мен зады мдделерін не оамны немесе мемлекетті замен оралатын мдцелерін елеулі трде бзуа экеліп соуымен тікелей байланысты.

Мемлекеттік аппаратты біралыпты, зады ызметі мен беделіне ол сгу осы ылмысты ы бзушылыты тікелей объектісі болып табылады. Осыан байла­нысты, егер ызметтік кілетті теріс пайдалануды мемлекеттік органда, жергілікті зін-зі басару органында, сондай-а азастан Республикасыны арулы Кштерінде, азастан Республикасыны баса да эскер рамдарында жэне эскери рамдарда мем-лекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны, лауазыма ие адамдарды жасаан жадайларда ана аталан ылмысты ы бзушылы жне 15-тарауда кзделген зге де ылмыстар шін ылмысты ы бзушылы жауап-кершілік туындайды. Мемлекеттік немесе жергілікті зін-зі басару органдары бо­лып табылмайтын коммерциялы жэне зге де йымдардаы ызметтік кілетті теріс пайдаланан тлалар К-ті 250-бабы бойынша осындай іс-эрекеттері шін ылмысты ы б-Зушылык удалау тэртібі туралы осы бапка ескертпелерді ескере отырып жауап беруге жатады.

ызметтік кілетті теріс пайдалануды объективті жатарыны міндетті белгілері мыналар болып табылады: Мемлекеттік функцияларды орындауа уэкілеттік берілген адамны не оан теестірілген адамны здеріні ызметтік кілеттіктерін зі немесе баса адамдар немесе йымдар шін пайда мен артышылытар алу не баса адамдара немесе йымдара зиян келтіру масатында ызмет мдделеріне айшы пайдалануы, егер б_л азаматтарды немесе йымдарды ытары мен зады мдделеріне не оамны немесе мемлекетті замен коралатын мдделеріне елеулі зиян келтіруге экеп соса.

Мынадай іс-эрекеттер кінэлі адамны зіні ызметтік кілеттігін пайдалануы деп тсініледі, егер ол іс-эрекет оны ызметтік кілетінен туындайтын болса жэне осы лау­азымды адам атарып отыран ызметіні арасында берілген ытар мен міндеттерді жзеге асыруа байланысты болса.

Зада (К-ті 361-бабы) ызметтік кілетті пайдалану туралы айтылан. Осыан орай бу_л ылмыстар негізінен эрекет жасау жолымен жасалады немесе эрекетсіздік жолымен де жасалуы ммкін.

Мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны зыреті сол адамдарды ызметі жніндегі ытар мен міндеттерді шегін айындайтын зандармен, ережелермен, жарылармен немесе нсаулытармен не бол-маса баса да нормативтік актілермен реттеледі.

Мемлекеттік ызметтер атаруа укілетті адамны не оан теестірілген адамны эрекеті деп осы аталан адамдарды атарып отыран кызмет жадайыны арасында ана жасай алатын эрекетін айтамыз.

рекетсіздік дегеніміз аталан адамдарды ызметтік парызы бойынша орындауа міндетті ызметтік міндеттерін орындамауын айтамыз. ызметтік жадайын пайдалану-мен байланысты емес жасалан эрекет немесе эрекетсіздік ызметтік кілетті теріс пай-далану ретінде аралуы ммкін емес.

Мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамны не оан теестірілген адамны іс-эрекеті егер ол ызметтік парызын бзса, яни адам зіні ызмет жадайын ызметтік мддеге айшы келетіндей пайдаланан жадайда ана К-ті 361-бабы бойынша ылмыс ретінде аралады.

Егер іс-эрекет мемлекеттік аппарата ойылатын жалпы міндеттер мен талаптара ттастай аланда, сол сияты жекелеген билік рылымдары немесе басару буындары орындайтын міндеттерге объективті трде айшы келетін болса, аппаратты белгілен-ген принциптері мен жмыс тэртібін, е алдымен задылы принциптерін бзан болса, ызметтік мдделерге арсы жасалан деп танылады.

ызметтік мдде деп, сондай-а наты бір мекемені, кэсіпорынны алыпты жмыс барысын, тэртіпті, жеке жэне занды тлаларды занды ытары мен мдделеріні саталуын тсіну керек.

ызмет мддесі талаптарыны бзылуы ай уаытта болса да кінэлі адамны іс-эрекетіні засызды сипатымен крінеді.

Егер кінэлі адамны ызметтік кілетін засыз пайдалануыны салдарынан зада кзделген белгілі бір зиянды зардаптар туындаан болса, осындай жадайда ана ол ылмысты жауапкершілікке тартылады.

Занда ол кінэлі адамны ызметтік кілдігін кереар пайдаланып, зі немесе баса адамдар шін пайда мен артышылытар алуы, баса адамдара, йымдара зиян келтіру, сйтіп адам, оам, мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзу деп крсетілген.

ызметтік кілетті теріс пайдалану, билікті жэне ызметтік кілетті шамадан тыс асыру, ызметтегі эрекетсіздік, салагы азастан Республикасыны жаа ылмысты кодексінде азаматтарды ытары мен замен оралатын мдделеріне немесе оамны жэне мемлекетті замен оралатын мддесін елеулі трде бзудан т_рады, яни 1959 жылы аза ССР ылмысты кодексіндегі зиян шектіруді нхалыынан айырмашылыы азастан Республикасыны жаа ылмысты кодексі - «елеулі трде бзу» деген баса терминді олданады. Мдделерді бзуды «елеулілігі» деген белгі -бірнеше жадайа байланысты болатын баа беру тріндегі тсінік.

Азаматтарды, йымдарды ытары мен замен оралатын мдделерін не оамны, мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзуа, е алдымен замен оралатын объектілерге елеулі трде материалды жэне моральды зиян келтіру жатызылуы тиіс.

Материалды зиян мліктік, жеке басты жэне _йымды зиян болып блінеді.

Мліктік зиян ылмыс жасалан сэттегі Республиканы задарында белгіленген е тменгі есептік крсеткішті еселенген млшеріндегі ашаа сэйкес айындалады.

Жеке баса келтірілген зиян егер ол жбірленушіні денсаулыына жеіл, орта ауырлытаы зиян келтірілсе, елеулі трде деп санауа болады.

¥йымды зиян кэсіпорынны, мекемені, йымны жмысыны тотап алуымен, нім шыаруды тыйылуымен, оларды жмысында кедергілер мен зілісті болуы жэне т.б. тсіндіріледі.

Сондай-а азаматтарды негізгі конституциялы у_ытары мен бостандыыны бзылуы, тиісті органны беделін тсіру, ауыр ылмыстарды жасыру (бркемелеу) т.б. елеулі зиян болып табылады.

Іс-эрекетті наты кэсіпорынны, мекемені алыпты жмысына тигізген теріс серіні дрежесі, келтірген шыынны млшері, зардап шегушілерді саны, моральды, дене жэне мліктік зиянны ауырлыы материалды зиянны лшемі болып табылады.

Мліктік, жеке басты жэне йымды зияндар баалау сипатында болады, ал моральды зиянны дэрежесі ашалай баалауа келмейді.

Азаматтарды, йымдарды ытары мен замен оралатын мдделерін не оамны, мемлекетті замен оралатын мдделерін жоарыда келтірілген бзуды жиынтыы - істі наты жадайы бойынша лауазымды адамдарды аталан ылмыс трлеріні оама ауіпті зардаптарын райды.

Кінлі адамдарды засыз іс-эрекеттері мен пайда болан зардаптарыны арасында келтірілген себептік байланыс болуы керек. КСРО Жоары Сотыны Пленумы аталан санаттаы істерді арау кезінде — соттара зіні 1990 жылы 30 наурыздаы «Билікті немесе ызмет жадайын теріс пайдалану, билікті немесе ызметтік кілетті шамадан тыс асыру, салаты жне лауазымды жаланды туралы істер бойынша сот практика-сы туралы» аулысында келтірілген зиянны сипаттамасын, сондай-а «сотталушыны эрекеті (эрекетсіздігі) мен зиянны арасындаы себептік байланысты бар екендігі аныталуы жэне кімде крсетілуі тиіс» деп атап крсетті.

Себептік байланысты болмауы ылмысты жауапкершілікті жоа шыарады жэне ылмыс рамыны болмауына байланысты істі тотатуа негіз болып табылатындыы тсінікті.

ылмысты кодексті 361-бабын олдану шін аталан ылмысты ы бзушылы _рамыны субъективті жаын дэл анытауды маызды мэні бар. аралып отыран ылмысты ы бзушылы рамыны субъективті жаы кінні асаана нысаны-мен сипатталады, ылмысты кодексті 361-бабыны мэтінінде осыны тікелей нхап крсетеді. Кінэлі тла ызмет мдделеріне арсы асаана эрекет ете отырып, з ылыыны засыз екендігін біледі. Сонымен оса, ол зіні кызметтік кілетін зіні немесе басаны мддесіне, масатына ол жеткізу шін пайдаланысы келеді, яни іс-эрекетке, сондай-а лауазымды адамны кінэсіні зардаптарына атысты тек ана тіке-лей, сол сияты жанама асаана трде жасалан болуы да ммкін.

азастан Ресігубликасыны ылмысты кодексі бойынша ызметтік окілдігін теріс пайдалану (361-бап), ызметтегі жаланды (369-бап), биліктік эрекетсіздік (370-бап) шін, егер аталан ылмысты ды бзушылыты адам пайдакнемдікпен немесе зіні, згені мддесі шін жасалан болса ана жауапкершілік туындауы ммкін. Осын-дай жадайда жоарыда аталан сыбайлас жеморлы ылмыстарды ылмысты ниеті К бойынша аталан ылмысты к_ы бзушыльщ рамдарды міндетті элементтері болып табылады. Параорльщты да пайдакнемдік себептен жасалатындыы жалпыа мэлім. Ашаны, млікті, материалды игіліктерді засыз алысы келу, мемлекетті немесе озге ботен біреуді млкін засыз алу жэне оны айтарымсыз негізде з мен-шігіне немесе баса адамдарды пайдасына айналдыру немесе озге де мліктік пайда

тапысы келу не материалдык міндеттемелерді тлеуден босаысы келу — пайдакнемдік мдделілік ниетте болады.

зге де жеке мдделілік, мліктік емес сипаттаы, мансапорлы, пайдакнемдік, ыпалды аморлы крсету, отбасылы, кек, ызаныш, кре алмаушылы нэрсені шын трпатын боямалап крсету, зара ызмет крсету, зіні атаратын ызметіне сэйкес еместігін бркемелеу сияты себептерді басшылыа ала отырып пайда табуа мтылушылытан крінуі ммкін.

Сонымен, ылмысты кодекс бойынша тланы тарапынан пайдакнемдік немесе жеке мдделілік наты жадайда айындалмаса, тіпті оны эрекеті замен оралатын мдделерге зиян келтіргенні зінде де 361, 369, 370-баптар бойынша сыбайлас жеморлы ылмыстык ы бзушылы крамын крамайды.

Заа сэйкес (К-ті 361-бабына ескертпе) аралып отыран ылмысты субъектісі, біріншіден, тек ана мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адам не оан теестірілген адам, екіншіден лауазымды тла, шіншіден жауапты мемлекеттік лауазым атаран адамдар болып табылады. К-ті 3-бабыны 27, 28-тарматарына сэйкес:

1. Мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамдара лауазымды адамдар, Парла­мент пен мслихаттарды депутаттары, судьялар жэне азастан Республикасыны мем-лекеттік ызмет туралы зандарына сэйкес барлы мемлекеттік ызметшілер, мэслихат депутаттары жатады.

2. Мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адамдара:

1) жергілікті зін-зі басару органдарына сайланан адамдар;

2) зада белгіленген тэртіппен азастан Республикасыны Парламенті мен мэслихаттарды депутаттыына, сондай-а жергілікті зін-зі басару сайланбалы органдарыны мшелігіне кандидаттар ретінде тіркелген азаматтар;

3) жергілікті зін-зі басару органдарында траты немесе уаытша жмыс істейтін, ебегіне аы азастан Республикасы мемлекетік бюджетіні аражатынан тленетін ызметшілер;

4) мемлекеттік йымдарда жне жарылы капиталында мемлекетті лесі кемінде отыз бес пайыз болатын йымдарда басару ызметтерін атаратын адамдар теестіріледі.

Сондай-а жарылы капиталындаы мемлекетті лесі (кемінде отыз бес пайыз) тгты баскаруды холдинттерге, лтты холдинттерге, лтты даму институттарына, лтты компаниялара берілген _йымдарына, сондай-а оларды еншілес йымдарында басару функцияларын атаратын адамдар теестіріледі.

3. Траты, уаытша немесе арнаулы кілеттік бойынша кіметті кілі ызметін жзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, жергілікті зін-зі басару органдарында, сондай-а азастан Республикасыны арулы Кштерінде, азастан Республикасыны баса да эскерлері мен эскери _ралымдарында йымдастырушьшы-экімшілік немесе экімшілік-шаруашылы ызметтерін орындаушы адамдар лауазымды адамдар деп таны-лады.

4. Мемлекет ызметтерін жэне мемлекеттік органдарды кілеттіктерін тікелей орын-дау шін азастан Республикасыны Конституциясында, азастан Республикасыны конституциялы жэне зге де задарында белгіленген лауазымдарды атаратын адамдар жауапты мемлекеттік лауазым атаратын адамдар деп тсініледі.

ылмысты кодексті 363-бабы (лауазымды тланы кілеттігін иемдену) бойынша ана лауазымды тла болып табылмайтын мемлекеттік ызметшіні немесе жергілікті зін-зі басару органыны ызметшісін ылмыс субъектісі ретінде айындады.

з ызметіні тріне арай олара баынышты ызметкерлерге атысты ана емес, сонымен бірге оларды экімшілік баынысында, олара ызметтік баыныстаы емес азаматтара атысты да кіметтік функцияларды жзеге асыру кілеттігі берілген адамдар кімет кілі деп танылады.

кімет кілдеріні функциялары кіметті барлы салаларында жзеге асырыла-ды - за шыару; республикалы дегейдегі, сол сияты жергілікті зін-зі басару дегейіндегі атарушылы жэне сотта, Парламент Мэжілісіні депутаттары мен Сенатты сенаторлары, сондай-а мэслихаттарды депутатгары за шыару кілеті саласындаы кімет кілдері болып табылады. азастан Республикасы кіметіні мшелері, жергілікті зін-зі басару органдары ызметкерлері; ы орау жэне баылаушы органдарды лауазымды тулалары, Ішкі істер министрлігіні, ¥лтты ауіпсіздік комитетіні, прокуратураны, кеден, салы ызметіні ызметкерлері мен шекарашылар жне соан сас тлалар. Сот кілеті саласында барлы дегейдегі соттарды судьялары кімет кілдері болып табылады. Арнайы кілдік бойынша кімет кіліні функциясын жзеге асырушы тлалар - белгілі бір кезеге зады маызы бар, кімет кілдігін жзеге асыруа тартылан трлі оамды инспекторлар, ревизорлар, баылаушылар.

¥йымды кімдік міндеттері дегенді жыма, жмыс учаскесіне баса ызметкер-лерді ызметтік жэне ндірістік ызметтеріне басшылы жасауды, арамаындаы-ларды ебегін йымдастыруды, мемлекеттік органдарда, азастан Республикасы Карулы Кштерінде немесе азастан Республикасыны зге де эскери рылымдарын-да мемлекеттік тэртіпті олдауды жзеге асыру жнінде адамдара тікелей басшылы жасаумен байланысты функциялар деп тсінген жн. Лауазымды тлаларды осы сана-тына мыналар жатызылады: министрліктерді, ведомстволарды басшылары, оларды орынбасарлары, мемлекеттік органдарды рылымды блімшелеріні басшылары.

кімшілік-шаруашылы міндеттер дегенді мемлекеттік млікке тікелей иелік етумен жэне басарумен, оны сатаумен, материалды кндылытарды жнелтумен, алумен жэне босатуды йымдастырумен жэне Блара мемлекеттік органда немесе жергілікті зін-зі басару органында, тиісті мекемелерде жэне скери рылымдарда баылау жа­саумен байланысты функциялар деп тсіну керек. Блар аржылы жабдытау блімдері мен ызметтеріні бастытары, оймаларды, мемлекеттік дкендерді мегерушілері, -рылымды блімшелерді блімдерді, филиалдарды жэне т.б. басшылары болуы ммкін.

Арнаулы кілеттік деген штатты ызмет орнында есептелмейтін адама белгілі бір йымды-экімдік реттеу немесе кімшілік-шаруашылы міндеттерді не кімет кілі функциясын орындау тапсырылан деп тсініледі. Бл арнаулы кыты акті-мен (бйрыпен, ебек келісімімен, сенімхатпен немесе ебек жымыны, оамды йымны шешімімен) немесе ауызша кім ету негізінде ресімделуі ммкін.

Мндай жадайда кілеттік белгілі бір уаыта немесе наты тапсырманы орындау шін беріледі.

Мемлекеттік органдарда біржаты кэсіби немесе осалы техникалы міндеттерді орындайтын мемлекеттік ызметшілер сыбайлас жеморлы ылмыс субъектісі болып табылмайды.

Тсінік беріліп отыран бапты ата жауапкершілікті кздейтін трі (2-блігі) лауа­зымды адам жасаан ызмет кілеттігін теріс прайдалану болады деп крсетілген. Лауа­зымды адамны тсінігі К-ті 3-бабыны 26-тармаында берілген.

Жауапты мемлекеттік лауазым атаратын адам жасаан ызмет кілеттілігін теріс пайдалану шін жауаптылы К-ті 361-бабыны шінші блігінде карастырылан. Оны тсінігіне К-ті 3-бабыны ескертуіні 26-28-тармаында тсінік беріліп отыр.

К-ті 361-бабыны 4-блігінде осы бапты бірінші, екінші жэне шінші бліктерінде кзделген ауыр зардаптара экеліп соан не ылмысты топты немесе ылмысты ауымдастыты (ылмысты йымны) муддесіне жасалан эрекеттер шін жауаптылы белгіленген.

Ауыр зардаптара тиісті мемлекеттік органны немесе жергілікті зін-зі басару органыны жмысында берекесіздік жасау, аса ірі материалды шыын келтіру, денсаулыына ауыр зиян келтіру, егер осы зардаптар оны лауазымды адамдарды ызметтік кілетті теріс пайдалануымен жасаан жадайда орын алады. Ауыр зардап­тар баа беру санаты болып табылады. Осы айрыша баалау белгісін тану наты іс жадайына байланысты болады жэне факті мэселесі болып табылады.

Егер кінэліні эрекеті пайдакнемдік немесе зге де жеке мдделіктен жасалмаан болса немесе азаматтарды, йымдарды ытары мен занды мдделерін не оамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзбаса, ондай жадайда мндай тлалар ылмысты жауапкершілікке тартылмайды, ал оны эрекетінде ылмысты ы бзушылыты тэртіптік теріс эрекет рамыны белгілері болса, онда тэртіптік жауапкершілікке тартылуы ммкін.

362-бап. Билікті немесе лауазымды кілеттіктерді асыра пайдалану

1.Билікті немесе лауазымды кілеттіктерді асыра пайдалану, ягни мемлекеттік функцияларды орындауга укілеттік берілген адамны не оган теестірілген адамны зіні уытары мен кілеттіктеріні шегінен аны шыгатын жне азаматтарды не­месе йымдарды уытары мен зады мдделеріне не оамны немесе мемлекетті замен оргалатын мдделеріне елеулі зиян келтіруге акеп соан эрекеттер жасауы -

2. Лауазымды адам жасаан дл сол іс-рекет -

3.Осы бапты бірінші блігінде кзделген, жауапты мемлекеттік лауазымды атаратын адам жасаган іс-рекет -

4.Осы бапты бірінші, екінші немесе шінші бліктерінде кзделген, ауыр зардаптарга кеп соан не:

1) кш олданып немесе оны олдану атерін тндіріп;

2) аруды немесе арнайы ралдарды олданып;

3)зі немесе баска адамдар немесе йымдар шін пайда мен артышылытар алу не баса адамдарга немесе уйымдарга зиян келтіру масатында жасалган іс-рекеттер -

Билікті немесе лауазымды кілетті асыра пайдалану ызметтік кілетті теріс пайдалануды айрыша трлеріні бірі болып табылады. ылмысты ккьтк бзушылыты бл тріні ызметті теріс пайдалану рамынан (К-ті 361-бап) айырмашылыы мынада: ызметті теріс пайдалану кезінде засыз эрекет лауазымды тланы деттегі ызмет шеберінде жасалады, ал асыра пайдалануда, керісінше, эрекет ы пен кілетті осы шеберінен ашытан-ашы асып кетеді.

Осыан сэйкес ылмысты ы бзушылы белгілерін анытау шін осы тлаа берілген кілеттік клемін наты айындап алу керек.

Кінэлі тла аралып отыран ылмысты ы бзушылыкты жасай отырып, соларды шегінен асып кететін ытар мен кілеттер зандармен жэне мынадай зады актілермен айындалады: аулылармен, кімдермен, бйрытармен, нхаулытармен, жарлытармен, нсамалармен жэне т.б.

Билікті немесе лауазымды кілетті шамадан тыс асыруды жэне зге ызметтік ылмысты кы бзушылытарды да объектісі болып - мемлекеттік аппаратты алыпты ызметі табылады.

Билікті немесе ызметтік кілетті шамадан тыс асыру тек ана оларды здеріні ызметтік міндеттерін жзеге асырумен байланысты жасалуы ммкін. Егер кінэлі адамны жасаан іс-эрекеті оны ызметтік кілеттігімен байланысты болмаса, ылмысты кодексті 362-бабында кзделген ылмысты ы бзушылыты рамы болмайды. Яни жасалан засыз эрекеттер тланы дыы мен кілетіне толытай байланыссыз болан жадайда, бл рекеттер тиісті белгілер болан кезде ызметіне бай­ланысты болып табылмайтын кылмысты кьі бзушылыты ретінде аралады.

Объективті жаынан аланда б_л ылмысты кы бзушылыты міндетті трде бо-луы керек деп саналатын 3 белгімен сипатталады: тланы оан замен берілген ыы мен кілетіні шегінен ашытан-ашы асып кететін іс-эрекеттер жасауы; осы бапта кел-тірілген за бзушылы туріндегі оама ауіпті зардаптар; тланы кілеттік шегінен асуы мен жасалан зардаптар арасында себептік байланысты болуы.

КСРО Жоары Сотыны 1990 жылы 30 наурыздаы жоарыда аталан Пленумыны аулысындаы тсіндірме бойынша ызметтік тланы кілеттік шегінен ашытан-ашы шыып кету эрекеттері мыналар болуы ммкін: аталан ведомствоны жоары ла­уазымды тласы ана жасауа ккьі бар эрекеттер (мысалы, университет факультетіні деканы факультетті ызметкерлерін жріыса абылдау жэне жмыстан шыару функ-цияларын, осы функциялар за бойынша жоары оу орныны ректорына ана тэн бола трса да, зіне иемденеді);

баса ведомствоны билігі не ызметтік кілет зыретіне кіретін іс-эрекеттер (мы­салы, тінтуді жргізу ыы анытама, тергеу, прокуратура жэне сот органдарына берілген, сондытан ауыл экіміні тінту жргізу туралы кім беруі билікті асыра пайда­лану ретінде баалануы тиіс);

алалы органны зыретіне кіретін іс-эрекеттер (мысалы, за бойынша мгедектік туралы анытаманы тек ана дэрігерлік-ебек сараптама комиссиясы бере алатындыы айын бола тра емдеуші дэрігерді осындай аныктаманы зі беруі);

осы тланы зыретіне кіре трса да, біра занда жэне зге де нормативтік акті-де крсетілген жадайлар боланда ана жол берілетін іс-эрекеттер (кьілмыскер шабуыл жасаан сэтте ару олдану);

бірде-бір ызметтік тла немесе орган жасауа кьілы емес іс-эрекеттер (кбінесе, арамаындаылара атысты жэбірленушіні жеке басын кемсітетін кш крсету).

Билікті немесе ызметтік кілетті кылмысты кьі бзушылыпен асыра пайдалану рамы болу шін мемлекеттік не оамды мдделерге немесе жекелеген азаматтарды ытары мен замен оралатын мдделерін елеулі трде бзу тріндегі жэне тланы эрекеті мен зардаптарды арасында себептік байланыстар болуы ажет. Билік-ті немесе ызметтік кілетті асыра пайдалануды объективті жатарыны осы міндетті белгілеріні сипаты мен мазмны ызметті теріс пайдалану кезіндегімен бірдей. Билікті немесе ызметтік кілетті асыра пайдалану рамыны ажетті белгілерін елеулі трде бзуды болмауы ылмысты кодексті 362-бабы бойынша ылмысты жауапкершілікті жоа шыарады.

Ашытан-ашы за бзушылыты белгілері жасалан іс-эрекеттерді берілген кілеттіктерді шегінен асып кеткендігіні айындыын, сзсіздігін білдіреді.

Зада крсетілген зардаптар басталан сэттен бастап ылмыс, атап айтанда, азаматтарды немесе йымдарды ытары мен зады мдделерін не оамны неме­се мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзу аяталан болып есепте-леді. Тергеу-сот тэжірибесінде бл зардаптар кбіне дене кшін жмсау жэне психикалы зорлы крсету трінде крінеді.

Билікті асыра олдану кезіндегі зорлы дене кшін жмсау жэне психикалы болуы ммкін. Билікті немесе ызметтік кілетті асыра пайдалану кезінде дене кшін жмсау жэбірлену-шіні денесіне заым келтіру, рып-соу, азаптау, бостандыынан засыз айы-РУ турінде крінуі ммкін. Билікті асыра олдану кезінде психикалы зорлы, дене кшін жмсаумен корыту жэне денеге жараат салумен, ліммен орыту жэбірленушіні белгілі бір эрекет немесе эрекетсіздікті істеуге жэне басадай нысандарды мэжбрлеп орытуы арылы крініс табады.

Млдай орытулар субъект тарапынан сзбен, жазбаша, дене озалысы, ым крсету арылы жзеге асырылады жэне де осы орытулар жэбірленушіні жеке басына ана емес, оны туыстары, жаындары жнінде де болуы ммкін.

Билікті немесе ызметтік кілеттілікті асыра пайдалануды объективтік жаыны ка-жетті белгісі - кінэлі адамны ытар мен кілеттік шегінен крінеу асып кетуі мен одан тікелей туындаан зада крсетілген зардапты біреуіні орын алуыны арасындаы себепті байланысты болуы болып табылады.

Талданып отыран ылмысты ы бзушылыты субъективтік жаынан тек ана асааналыпен жасалады. Кінэлі адам билікті немесе ызметтік кілеттікті крінеу асы­ра пайдалананын жэне оны азаматтарды немесе йымдарды ытары мен зады мдделерін не коамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделерін елеулі трде бзуа экеп соатынын сезеді жэне з кілеттігін асыра пайдалану арылы ы орау объектілеріне зиян келтіруді тілейді немесе осы зардаптарды болуын тілемесе де оан саналы трде жол береді.

ылмысты ы бзушылыкты ниетті іс-эрекетті саралау шін ешандай эсері болмайды.

ылмысты ы бзушылыты субъектісі - мемлекеттік ызметтер атаруа уэкілетті адам не оан теестірілген адам, лауазымды адам, жауапты мемлекеттік лауа-зым атаратын адам.

Оларды тсінігі ылмысты кодексті 3-бабыны 26, 28-тармаында берілген. Талданып отыран бапты 2-тармаында осы ылмысты ауырлататын трі лауа­зымды адам жасаан, ал 3-тармаында осы ылмысты аса ауырлататын трі — жауап­ты мемлекеттік лауазымда істейтін адам жасаан билікті немесе ызметтік кілеттікті асыра пайдаланан рекеттер шін жауаптылы кзделген. Лауазымды жэне жауапты мемлекеттік ызмет атаратын адамдарды да тсінігі ылмысты кодексті 3-бабыны 26-28-тармактарында берілген.

Осы бапты (362) 4-тармаында осы ылмыстын аса ауырлататын трі - осы бапты 1, 2, 3-бліктерінде кзделген эрекеттер не ауыр зардаптара экеп сокан эрекеттер, кш олдану немесе оны крлданамын деп орыту арылы («1» тармаы), не ару немесе арнаулы ралдар олдану арылы («2» тармаы), немесе зі немесе баса адамдар не- месе йымдар шін пайда мен артыкдіылы алу не баса адамдара немесе йымдара зиян келтіру масатында («3» тармаы) жасаланы шін жауаптылы белгіленген. Ауыр зардаптара жэбірленушіге ірі материалды залал, абайсызда ауыр дене жараатын кел-тіру немесе оны абайсызда аза болуы жатады.

КСРО Жоары Сотынын 1990 жылы 30 наурыздаы «Билікті немесе ызмет жадайын теріс пайдалану немесе кілетті шамадан тыс асыру, салаты, ызметтік жаланды істері бойынша сот тэжірибелері туралы» аулысыны 13-тармаына сэйкес билікті немесе ызметтік кілеттікті асыра пайдалану барысында жэбірленушіге асаана ауыр зардап келтіру немесе оны асаана лтіру ылмыстарды жиынтыын крайды деп тура крсетілген.

орытуды тсінігіне ылмысты кодексті 194-бабын талдаанда, ал ару неме­се арнаулы кралдарды анытамасына ылмысты кодексті 287-бабын зерттегенде тоталып ткенбіз.

Осы бапты (362) 4-блігіні «3» тармаында кзделген ылмыс крамы сыбайлас жеморлы кылмыс тріне жатады, оны тсінігі де К-ті 3-бабыны 29-тармаында берілген.