Шаын кісіпкерлікті рлі мен алатын орны.

Кіріспе

 

Ксіпкерлік з бастауын асырлар бойы тереінен алып жатыр. Алайда рынок атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеінде айын кріне бастады. Адам Смит ксіпкерді коммерциялы идеяны жзеге асыру жне пайда алу шін экономикалы туекелге баратын меншік иесі ретінде сипатталады. Жалпы бл таырыпты алып жазан кездегі алдыма ойан масатым ол азастан заында ксіпкерлік азаматтар мен бірлестіктерді пайда алуа баытталан жне оларды туекел етуімен, сондай–а мліктік жауапкершілігі негізінде жзеге асырылатын ынталы ызметі жайлы жазу. азастан Республикасында шаын бизнесті дамуындаы ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеп жазуа тырыстым. Сол сияты азастан экономикасын алыптастырудаы шаын ксіпкерлікті ролін анытау болды. Ксіпкерлік зірде экономиканы белсенді оректендірушісі болан емес, дамыан нарыты экономикасы бар елдерде ріс аландай, жаа жмыс орындарын аша алмауда. Курсты жмысымны екінші блімінде азастан Республикасыны шаын бизнесіні дамуын дамыан жне дамушы елдермен салыстыра отырып жаздым. азіргі батыс экономикасында шаын бизнес шаруашылыты ірі секторын райды. Бнда жмыспен амтыландарды жартысынан кбі жмыс табады. Шаын бизнесті экономикада алатын орны те зор, себебі шаын фирмаларды ірі фирмалармен салыстыранда экономикалы тиімділігі жергілікті нарыа жаындыы, клиенттерді сранысына икемділігі, шаын млшерде ндіруі. Сонымен атар шаын бизнес экономиканы жетілдіруде септігін тигізеді: бсекелестік орта ркендейді, осымша жмыс орны пайда болады, ттыну секторы лаяды Шаын ксіпорын тек белгілі бір мемлекет ішінде ана емес, сонымен бірге дние жзінде маызды орын алады. Ол тек ана ттыну сферасында ана емес, сол сияты кейбір блек узелдер мен механизімдерді шыару жадайында немесе полуфабрикаттар ндіріп негізгі басты ндірісті амтамасыз етуде маызды орын алады. Шаын бизнесті негізгі масаты – халыты жмыспен амту, оны леуметтік мселелерін шешу, ебекке деген белсенділігін дамыту, ттыну нарыын кп ассортиментті товарлармен, ызметтермен толытыру. Шаын ксіпкерлікті дамуын ынталандыру масатымен азастан азаматтарына жайлы ыты жне экономикалы жадай туызу шін бірнеше задылы жне йымдастыру – экономикалы шаралар жасалды. Нрслтан Назарбаев “азастан Республикасында шаын ксіпкерлікті дамыту мен олдауды мемлекеттік бадарламасы туралы” жарлыа ол ойды. Президент бл бадарламаны бекіте отырып, бір мерзімде оны іске асыру шараларыны жоспарын жасап, бекіту жнінде кіметке тапсырма берді. Елімізде шаын ксіпкерлікті алыптастырып, дамыту жйесі лі де жріп жатыр. Бгінгі танда еліміздегі шаын бизнесті дамыту жолындаы кедергілер жойылып келетіндігі туралы жаздым. Шаын ксіпкерлік лі іске жаратылмаан жептуір аржы –аражаттарын тиімді жмылдыратын басты ралдарды бірі.Осындай ксіпкерлікті болмауынан осы ресурстар пайдаланылан болатын еді. Шаын ксіпкерлік бсеке кресін алыптастыруда айтарлытай лес осады, бл кез келген мемлекетті жоары дегейінде монополиялы экономикасы жадайында бірінші кезекте тратын маызды ерекшеліктеріні бірі. Шаын ксіпкерлік халыты жмыспен амту мселесін шешуде лкен рол атарады. нерксібі дамыан елдерде оны лесіне барлы жмыспен амтамасыз етілгендерді 50-60% жне жаа жмыс орындарыны 70-80 % келеді Шаын ксіпорын дниежзінде маызды орын алады. Ол тек ана ттыну сферасында емес, сол сияты кейбір блек зелдер мен механизмдерді шыару жадайында немесе полуфабрикаттар ндіріп негізгі басты ндірісті амтамасыз етуде маызды орын алады. Шаын ксіпкерлік субъектілері жеке адамдар болуы да ммкін. Шаын ксіпорын барлы халы шаруашылы салаларында жмыс істейді. Ол ызметтер бір немесе бірнеше трде болуы ммкін. Біра ескертетін жадай кейбір тауарларды шыару, ызмет атару тек мемлекеттік ксіпорына жктеледі, ал кейбір тауарларды ндіру шін арнайы рсат керек етеді.

 

Шаын кісіпкерлікті рлі мен алатын орны.

 

Нарыты орта жадайында жне ксіпорынны толы экономикалы, ыты зінше еркіндік алуы, оан кптеген осымша міндеттер жктейді. Сйтіп ксіпорынны айналасатын ызметі шебері кдімгідей лаяды. Мемлекеттік экономика жадайында негізгі буынны іс-рекеті тек ана ндірістік ызметпен тйыталады. Ксіпорын зіні экономикалы жне леуметтік ызметін жалпы мемлекеттік шаруашылы механизмі арылы жзеге асырады. Аралас рі леуметтік-баытталан нарыты экономика жадайында мемлекет ксіпорына иелік ы бере отырып, оны з млкін, ндірген німін жне тапан табыстарын пайдалану мен жаратуды, ксіпорын шыындары арылы леуметтік шараларды бір блігін жктейді.

Сондытан да барлы ксіпорындар меншік тріне байланыссыз-а экономикалы ызметті ана емес, леуметтік ызметті де атаруа міндетті. Ендеше экономикалы ызметті рылымын арастырамыз:

- ндірістік ызмет, бл оамды ттынуды анааттандыру шін ажетті тауар мен ызмет крсету ндірісімен байланысты;

- алынан табысты блу мен масатты олдану ызметі, мнда ндіріс іс-рекетінен алынан табыс ндірісті лайтуа жне жымды леуметтік дамытуа жмсалады.

Монополды мемлекет экономика жадайында ксіпкерлік ызмет ыы тек мемлекетке ана жатады. Нарыты экономика ксіпкерлік ызметпен айналысуды тек мемлекетке ана жктемейді, рбір ксіпорын мен индивидке ммкіндіктер жасалады. Бл нарыты экономиканы тап-тинатай етіп, ТП талаптарына сай болуа жне ттынушы ажеттілігін анааттандыруа жадай жасатады. тпелі кезедегі мемлекетті алдындаы басты міндеттерді бірі – ксіпкерлік рылымды ру. Оларды масштабы бойынша шартты трде шаын, орта жне ірі ксіпкерліктерге блеміз. Ксіпкерлік субъектісі бойынша да блінеді: ксіпкерлік субъектісіне — ртрлі экономикалы ызметке атысатындар, жеке индивидтер, жеке тлалар жне жалпы экономикалы мдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал жымды ксіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік оам, холдингтер жне мемлекеттік ксіпкрліктерді айта аламыз.

Дамыан елдерді кпшілігінде экономикалы суді шешуші бір факторы шаын бизнесті жан –жаты дамыту болып табылады.Олардаы ксіпорындардын жалпы соны ішінде шаын жне орта фирмаларды лесі 80 –нен 90 % дейігі млшерде амтып, елді жалпы лтты німі 50% -не жуыын елдерді амтамасыз етіп отыр.

Шаын ксіпорындар шаруашылыта жргізудегі икемділігі ылыми-техникалы прогретін негізгі бір озаушы кшіні айналуы.

Мысалы: Жапонды мамандардын есептеуінше екінші дние жзілік соыстан кейігі кезенде бл елді лемдегі е бай елдер атарына осылуына бірден -бір себепші болан нрсе шаын ксіпкерлікті дамыту.

Траты экономикалы жйеде шаыын ксіпкерлік динамикалы трде дамуы ммкін:

· ттынушыларды сранысыны згерісіне тез бейімделе алады

· бсекелес нарыты атынастара ыпал етеді

· жаа жмыс орындарын ашады

· жаа ксіпкерлік тап пне меншік иелеріні рылуына жадай жасайды

· елді жалпы лтты німінде лкен аржы салаларын береді

Дамыан елдерде шаын ксіпорындар мынадай басым рл атарады:

· Сауда

· Автосервис

· рылыс

· ызмет крсету салалары

азір шаын ксіпорындар жоары техналогиялы, химялы нерксіп, транспортты ызмет ,инфарматика, телекомуникация салаларына р тараптандырылып жатыр.

Шаын жне орта ксіпорындарды ірі ксіпорындармен атар ызмет етуі дамыан елдер экономикасына тн белгі.

Ксіпкерлікті субъектілері экономикалы ызметті р трлі атысушылары – жеке тлалар, келісім-шарт міндеттемелерімен жне де орта экономикалы мдделерімен, біріккен адамдар тобы, яни, жымды ксіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік оамдар мен осы тріздес мемлекеттік ксіпкерлік бола алады.

тпелі кезеде ксіпкерлік ызметті даму кешенді жне кп дегейлі сипат алуы керек. Себебі аталан ызмет азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы саясатыны стратегиялы масаттарына жету шін экономикалы базис болып табылады.

Еркін ксіпкерлік – барлы дегейдегі жаалы, бл мемлекеттік олдау мен ынталандыру ажет ксіпкерлік ажетке негізделген бастама. Осы трізді ксіпкерлік кдімгі кнделікті бизнестен тбірінде самайды жне леуметтік-экономикалы прогресс, азастан Республикасын – жаа индустриалды мемлекетті алыптастыруа катализаторшы болып табылады.

Ксіпкерлік дамытуды басты сті нары экономикасында бсекелестік ортаны ру шін ана емес, сонымен бірге еркін ксіпкерлік шін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады.

Атап крсеткендей, ХХІ асырды арсаында азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы саясатында шаын ксіпкерлікті дамуына ерекше назар аударылады. Оны ролі леуметтік ахуалды жасартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халыты жмыспен амтамасыз ету тезірек седі жне оамны тратылыы шін жадай жасалады.

Батыс елдеріні экономикалы дебиетінде шаын бизнесті «су стіндегі бала» деп арау орын алан. Жеке жадайда, «шаын бизнес – бл су стіндегі бала ретінде, сондытан ол барлы уаытта сби бесігінде ала алмайды. Ол лкен мекен-жайа мтаж, бл шін ол ксіпкерлік ызметпен бел шешіп айналысуы ажет».

Шаын ксіпкерлік халыаралы тжірибе крсеткендей, е алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтанда саудада, оамды таматандыру жне ызметтер салаларында туады. Біра, нарыты экономиканы реформалау бойынша жргізілген жеделдетілген экономикалы саясат бааларды ырына жіберуден жне осымен байланысты скеле инфляциямен басталды, бл пайыз сімні крт суінен жне халыты жинаыны нсыздануынан шаын бизнесті аржы базасыны жоюына келді, бл з кезегінде шаын бизнесті алыптасуыны жне оны инвестициялы ызметіеі засыз алуына сотырды. Шаын ксіпкерлік кп атарлы жинаулар мен лкен салытарды астында алды.

Осы уаытта алыптасан экономикалы жадайда ксіпкерлік ызметке ынта зілді, онсыз нары экономикасыны алыптасуы ммкін емес.