Зорлы крген балалара леуметтік кмек
Масаты:
Зорлы -зомбылы туралы малмат беру, адамны е жаман асиеті екенін айту. Адамны е басты ндылыы оны бостандыы, олай болса педагог-психологтара адамзатты ытарымен бас бостандытарын орауы туралы тсіндіру. Зорлы -зомбылы адам азасына тікелей сер ететінін тсіндіру. Оушыларымызды жаман деттерден бойларын аула статып, ондай рекеттерге бармауа трбиелеу, адамгершілігі мол саналы азамат болып суіне ыпал жасау.
Таырыпа шолу
оам шін е бастысы – туелсіздік, адам шін бас бостандыы жне уайым айысыз мір. Оны кепілі – задылы.
Туелсіздік трімізден орын алан оамымыздаы е басты ндылы – адам бостандыы. азастанда салауатты мір салтына ол жеткізуде, денсаулыты сатау мен ныайтудаы басты міндетті бірі – бала ыын орау, зорлы-зомбылыа арсы крес жргізу.
Кіріспе
Зорлы-зомбылы ыта «Бір адамны екінші бір адама, оны жеке басына тиіспеушілік ыын бзатын тни жне психикалы ыпал жасауы» делінген.
«азастан Республикасыны ылмысты кодексіні» тиісті баптарына сйкес жауаптылы пен жазаны ауырлататын мн-жайлар болып табылады.
Зорлы -зомбылыты трлері:
Психологиялы (эмоциялы) кемсітушілік
Физикалы зорлы-зомбылы
Бопсалау
Кибербуллинг
Кемсітушілік
Суицид
Мектептегі зорлы-зомбылы трлері:
1. Психологиялы зорлы-зомбылы – балаа назар аудармау, кері итеру, баылау, баланы орытуа, рей сезімін тудыруа, баланы мінезіне ыпал етуге,оны зін-зі рметтеу, з баасын білу сезімін жоюа, леуметтік жне эмоционалды дамуы мен жасы мір сруіне кедергі келтіруге баытталан асаана жасалатын вербалды жне іс-рекеттік имылдар схемасын амтиды.
Психологиялы кемсітушілік рекетке баланы зін керексіз, кемістігі бар, сйкімсіз жне алаусыз болып табылатынына сендіру шін жасалатын мазатау, балааттау, кемсіту, ялту жне дрекі сздер айту сияты вербалды рекеттер кіреді. Ол сондай-а баланы орыту жне оны баылау шін орыныш сезімін тудыру масатында физикалы залал келтіре отырып балаа ауіп тндіру сияты іс-рекеттік имылдарды да амтиды.
2. Физикалы зорлы-зомбылы – балаа атысты зге баланы не ересекті тарапынан физикалы зардапа не жараата келетін, баланы денсаулыына, оны міріні затыына, дамуына, зін-зі баалау сезіміне нсан келтіруі ммкін физикалы кш крсету арылы жасалатын рекеттер.
3. Физикалы зорлы-зомбылы ретінде бааланатын іс-рекетті трлері кп: соы, ру, итеру, тебу, тншытыру, шаштан тарту, сілкілеу, андай да бір затпен не арумен шабуыл жасау. Физикалы зорлы-зомбылы кбінесе балаа залал не жараат келеді, тіпті баланы мгедек болуына не айтыс болуына да сотыруы ммкін. Жынысты сипаттаы сздерді айту не ысым крсету – андай да бір баланы не ересекті балаа атысты жынысты алдап-арбауы, нпсімарлы сипатта ауызша не физикалы ысым крсетуі.
4. Бопсалау – балаа зорлы не тн жараатын салу аупін осанда, ысым жасау не мжбрлеу арылы засыз аша мен млік талап ету жне алу трінде крінетін ылмыс.
5. Кибербуллинг – баланы ыр соына тсу, орыту, ялту масатында Интернетті не баса технологияларды пайдалану. Дрекі, атыгез сипаттаы мтіндік хабарламалар жіберу; жбірленушіні онлайн режімінде маза ету не жеке басына тн апаратты, фотоны не бейнежазбаны орналастыру; баса баланы ыр соына тсу не маза ету масатында жалан тіркеу жазбасын, веб-парашаны не онлайн режімінде бейне жасау сияты рекет трлерін амтиды.
рбылар тарапынан орытып -ркіту – наты не болжамды кштер тесіздігін білдіретін мектеп жасындаы балалар арасындаы агрессивті рекеттер. Мінез-лыты мндай моделі айталанып отырады немесе белгілі бір кезе сайын айталануы ытимал. Баланы кемсіту орыту, сек тарату, балаа физикалы не сзбен тиісу не дейілеп топтан шыарып тастауды амтиды.
6. Кемсітушілік – баланы жынысына, лтына, лысты мртебесіне, леуметтік-экономикалы жадайына, дініне не мгедектігіне негізделген ділетсіз не бліп-жару арым-атынасы. Тн жазасы – физикалы кш олданылатын, балаа андай да бір жеіл ауырту сезімін не олайсыздыты сездіруге баытталан кез келген жазаны білдіреді. Кбінесе, бл соып жіберу, шапалапен тартып алу, баланы олмен не затпен руды білдіреді. Сондай-а тебу, сілкілеу, баланы итеру, тырнау, шымшу, шашынан тарту не лаынан жлылау, балаларды олайсыз жадайда стау, кйдіру, буа шалдыру, мжбрлеп жтызу (мысалы, баланы аузын сабынмен жуу не ащы дмдеуіштерді жтуа мжбрлеу) де амтылады.
Мндай жаалытар оырман назарын аудару шін мектептегі зорлы зомбылыты е шиеленіскен жне ттенше трлеріне баса мн береді, біра мндай жадайлар сирек кездеседі. Мндай жаалытар мектептегі зорлы-зомбылы мселесін тым сірлі крсетіп, оамны мектептегі зорлы-зомбылы сипаты мен дрежесін ате тсінуіне келеді. Мектептегі зорлы-зомбылыты натыра тсіну шін, зорлы -зомбылы туралы халыаралы дебиетке ілу ажет. Бл дебиетте «зорлы-зомбылыты е кп таралан трлері – ешкімге айтылмайтын, сол себепті немі жасала беретін, оам мен ресми саясат жне за тарапынан мытылып, зерттеу, пікірталас пен дау-дамай жргізуге лайыты деп арастырылмайтын зорлытар» деп крсетеді. Кптеген елдерде зорлы-зомбылы трлеріне психологиялы жбірлеулер, болмашы физикалы жбірлеулер, рбылар тарапынан орыту, жынысты ерекшелігіне арай жбір кру, мектеп ызметкерлеріні «тілазар балаларды» тртіпке шаырып, жазалау шін тн жазасын олдануы кіреді. Физикалы зорлы-зомбылыты амтымайтын, мектеп ызметкерлері олданатын атыгез жне кемсіту арылы жазалау трлері зерттеле оймаан, сондытан кбінесе елеусіз алдырылады. Бізді елдерде мектептердегі балалар арасындаы жне мектеп ызметкерлері тарапынан жасалатын зорлы-зомбылыты жата тсіру жнінде біршама жмыстар ола алынып жатыр .
лдар арасында зорлы-зомбылы ыздармен салыстыранда кбірек. Мектептегі зорлы-зомбылыты зерттеуді басым блігі, бір немесе бірнеше тріні, кбінесе физикалы зорлы-зомбылыты, жбірлеуді жне мектеп малімдеріні балалар арасындаы тртіпті реттеу масатында тн жазасын олдану сипаты мен дрежесін тсінуге шоырланды .
Мектептегі рбыларыны тарапынан крсетілген маза пен кемсіту оларды зін-зі заымдауы мен суицидке баруы зара себеп-салдарына байланыста екенін де байатады. Бл зорлы- зомбылыты зерттеуді маызы те зор, азастандаы балалара, оны ішінде ерекше осал балалара атысты зорлы-зомбылыты сипаты мен дрежесін анытау ажет. Балаларды мектепте зорлы-зомбылыа шырау мселесі зекті болып табылады. Атап айтанда, мектепте балалара атысты зорлы-зомбылы дрежесі андай? Мектепте балалар арасында да, мектеп ызметкерлері тарапынан да зорлы-зомбылы пен кемсітушілікті андай трлері кездеседі? Мектептегі зорлы-зомбылыты жасаушы кім, рбаны кім? Мектептегі балалара андай серін тигізеді? Зорлы-зомбылы пен балалар арасындаы суицид арасында андай байланыс бар? Бізді міндетіміз осыны анытау жне оны алдын-алу болып табылады.
Мектептердегі зорлы-зомбылы бойынша мектеп аумаында, мектепке, мектептегі шараа бара жатан немесе, мектепте ткен шарадан айтып келе жатан жолда не сол шара тіп жатан кезде орын алатын жасспірімдерді зорлы-зомбылыы. Мектеп жасындаы балалар мектептегі зорлы-зомбылыты рбаны, кінлісі не кугері болуы ммкін.
Халыаралы зерттеулер барысында детте мектептерде орын алатын зорлы-зомбылыты нысандарын анытау шін трлі критерийлерді пайдаланады. Жалпы діс ретінде зорлы-зомбылыты рекетті тріне сйкес жіктеу олданылады. Мектептегі зорлы-зомбылыты алуан трі сйкестендіріліп, крсетіледі. Оларды ішінде психологиялы зорлы-зомбылы, физикалы зорлы-зомбылы, жынысты сипаттаы сздер мен ысым крсету, бопсалау, оан-лоы, кибербуллинг, рбылар тарапынан орытып-ркіту, кемсітушілік жне мектеп ызметкерлеріні рып-соуы арылы жазалаулар кіреді. Соы жылдары оамны мектептегі зорлы-зомбылы туралы тсінігі кбінесе мектептердегі зорлы-зомбылыты ттенше жадайларына, мселен, оушылар арасындаы тбелес, мектепте з сыныптастарына о ату секілді жадайлара назар аударуымен алыптасты; солай бола транмен, мндай жадайлар жиі кездеспейді, олар мектептегі зорлы-зомбылыты болмашы блігін ана райды. Сонымен атар ата-аналар арасындаы тбелес, рыс-керіс, психологиялы жне физикалы зорлы-зомбылыа шырайтын балалар бар отбасыларында сіп келе жатан балаларды эмоциялары да алыпты болмауына , ол ашу-ызаны лаюына, физикалы агрессияа бейімділікті артуына келеді. Осы орытындылара негізделе отырып, балаларды орау жйелері жне мектептерде трмысты зорлы-зомбылы байалан отбасылар мен осындай отбасыларда трбиеленіп жатан балалармен жмыс істеу шін зірленген бадарламаларды болуы аса маызды. Араласуды осындай бадарламалары отбасыларындаы зорлы-зомбылы пен отбасыларындаы балалара атысты зорлы-зомбылы дегейін азайту шін ана емес, отбасындаы зорлы-зомбылы жадайында мір сріп жатан балаларды тсіну, оларды ашу-ыза мен физикалы агрессияа бейімділігімен жмыс істеу трысынан да маызды болып табылады. Балалар ыын орау – егемен елімізді басты ндылытарыны бірі. Сол шін скеле рпаты дрыс трбие алып, оамдаы ытарыны саталу жолында аянбай ебек етуі керек.
«Балаларды мір сапасын жасарту – ертегі болашаты кепілі. Сондытан да балаларды ытарын орау мселесі ашан да зекті болып ала бермек» дейді облысты балаларды ытары орау департаментіні бастыы Глбарам Наурызбаева.
Отбасындаы ата-ананы жне мектептегі лаатты стазды мінез лы – баланы кз алдындаы лгісі, неге алатын, оан арап сетін нысаны болып табылады. «Жмыла ктерген жк жеіл» демекші, баланы бірлесе отырып трбиелейік дей келе бгінгі баяндамамды аятаймын.