Несиелік туекел жне оны басару

2.1 Несиелік туекел мні жне оны классификациясы

 

Кез-келген банкті ызметіні табыстылыы банкті берген несиелеріні сапасына, яни оны айтарымдылы дрежесіне байланысты. Несиені уаытылы айтарылмауы банкті зиян шегуіне алып келеді. Несиелік туекелді минимизациялау несиелік мекемелер ызметін басарудаы басты міндет.

Несиелік туекел – арызалушыны банктен алан несиесі бойынша арызын немесе оан есептелінген сыйаысын келісімге сйкес з уаытында айтара алмауына байланысты банкті зиян шегуін сипаттайды. Несиелік туекелге кеірек тсінік беретін болса дебиторды, контрагентті, баалы ааз эмитенттеріні аржылы жадайыны нашарлауымен байланысты туекел деп тсіндіріледі. Банкке тленетін несие тлемдеріні уаытша тотауы немесе млдем тленбеуі банкті аша аражаттарыны озалысына жне банк тімділігіне жаымсыз серін тигізеді. Кез келген банкті ызметіні табыстылыы банкті берген несиелеріні сапасына, яни оны айтарымдылы дрежесіне тікелей байланысты. аржы сферасындаы инновациялара арамастан несие бойынша проблемалар лі де болса бірінші орында тр. Сондытан да банктер несиелік туекелді басару шараларымен уаытылы айналысып отыруа тиіс. Несиелік туекелді басару абілеті кп жадайда банк басшылыы мен ызметкерлеріні біліктілік дегейіне байланысты.

 

Жалпы несиелік туекел классификациясы келесідей:

1)Факторларды рекет ету саласына арай:

-Ішкі несиелік туекелдер;

-Сырты несиелік туекелдер;

2)Факторларды банк ызметіне байланысына арай:

-банк ызметіне байланысты несиелік туекелдер;

-банк ызметіне байланыссыз несиелік туекелдер;

3)Банк ызметіне келетін зияндылы дрежесіне арай:

-тікелей несиелік туекел;

-жанама несиелік туекел;

4)Несиелік операцияларды есеп алыну сипатына арай:

-балансты несиелік туекелдер;

-баланстан тыс несиелік туекелдер;

5)Пайда болу ауымына арай:

-іргетасты несиелік туекелдер, яни активті жне пассивті басарумен айналысатын менеджерлерді абылдайтын шешімдеріне байланысты;

-коммерциялы несиелік туекелдер, яни банк клиенттерін несиелеу саясатына байланысты;

-жекеше несиелік туекелдер, яни несиелік нім, ызмет, операциялара, арыз алушылара немесе зге де контрагенттерге байланысты.

6)Басару сипатына арай:

-тікелей несиелік туекел, яни арыз алушыа атысты несиелік туекел;

-оржынды несиелік туекел, яни несиелік оржынны сапасына байланысты.

 

Несиелік туекел келесі себептере байланысты туындайды:

- арызгерді жауапкершілігі негізінде;

- арызгерді з кінсінан емес адекватты аша аынын жасау абілетсіздігі;

- банк басшылыы тарапынан есепті дрыс жргізілмеуі, іскерлік жне экономикалы ортадаы болжанбаан згерістер;

- мемлекеттегі саяси трасызды;

- арызгерді іскерлік репутациясындаы теріс жадайлар;

- несиеге ойан кепілдемені сомасына жне болаша нына сенімсіздік.

Банк тжірибесінде несиелендіру трлері байланысты несиелік туекелді проблемалары бар:

1. пайда мніні суі деп ойлауы: Несиелік портфель – пайда алуды кзі. Пайда сіруге деген штарлы кей жадайларда туекел немесе банкке тиімсіз шарттар мен несие беруіне алып келеді, яни ойланбай берген несиелер одан алатын табыстарына араанда те ымбата тседі.

2. несиелендіру принциптеріні бзу – банк жетекшілігі несиелендіру принциптерін бзып транын біле трып несие береді, мны себебі шамадан тыс табыс алуа деген штарлы бсекелестеріні басынуы, достасты арым-атынасыны болуы

3. несиелік келісімні анааттандырылмауы - несиелік келісім-шарт ыты жаынан те жоары дегейде толтырылуы тиіс

4. арыз алушы туралы толы емес жне сенімсіз апарат – арыз алушыны ызметі туралы толы апарат, кмнді несиелерді тудыруы ммкін, рбір несие ызметтері клиент туралы несие тарихын бкіл жаттар тексере отырып жасалуы тиіс

5. нашар мониторинг – бастапы несиеде стандартты несиелер болады, кейіннен анааттанарлы, кмнді болады. Бл несие ызмет тарапын несиеге дрыс баылау жасалауынан болатындытан ол несиелік талдауды жоары дегейде жргізе алатындай мамандандырылуы тиіс

6. Несиелік туекелден туындайтын шыындарды екіге тікелей жне жанама деп бліп арастыран дрыс. Тікелей шыындар несиені айтармауа жне аражатты тспеуіне байланысты туындаса, ал жанама шыындар кепілге оятын затты ныны тмендеуі, проблемалы несиелерге байланысты банкті ратын резервтеріні клеміні лайту ажеттігінен туындайды.

7. Жалпы несиелік туекел дрежесі мынадай факторлара туелді:

· елдегі жне ірдегі экономикалы жне саяси жадайлар;

· банктерді жекелеген экономика салаларына несие беруі;

· арыз алушыларды несиелік абілеті мен беделіне;

· арыз алушыны банкроттыына;

· аржылы иындытара шыраан клиенттерге берілген несиелер лесіні жоары болуына;

· жаа, таныс емес компаниялара берілген несиелерге;

· жаын арада тартылан немесе жаа клиенттерге берілген несиелер лесіні жоары болуы;

· арыз алушыны тарапынан болатын алдамшылы рекеттерге;

· иын іске асырылатын немесе тез нсыздануа икемді кепіл затын амтамасыз ету млкі ретінде абылдауына;

· несиелік оржынны диверсификациялану дегейіне;

· инвестициялы жобаны техникалы-экономикалы негіздемесіні туралыына;

· несиені беру жне оржынды алыптасыруа байланысты несиелік саясата жиі енгізілген згерістерге;

· берілетін несиелерді трлеріне, млшеріне жне нысандарына, сондай-а амтамасыз ету тріне.

Банкті несиелік туекелін баалау екі тсілге негізделуге тиіс:

-несиелік туекел дегейін баалау;

-несиелерді туекел дрежесіне арай жіктеу.

Несиелік туекелді баалауда мынадай басты крсеткіштер пайдаланылады:

-коэффициенттер;

-болжанатын шыын млшері;

-несиелік оржынны сапасыны крсеткіштері.

арыз алушыны несиелік туекелін баалауда да сапалы жне санды талдаулар олданылады. Сапалы талдауды масаты туекелді пайда болуы ытималдыын баалау. Санды баалауды масаты арыз алушыны міндеттемесін орындамау барысында банкті шыын шегу ауымын анытау. Сапалы жне санды талдауды нтижелері бойынша несиелік туекелді баалауа ммкіндік туындайды.

арыз алушы зады тланы несиелік туекелін баалау мынадай тсілдермен жзеге асады:

1) арыз алушыны іскерлік туекелін баалау;

2) арыз алушыны несиелік абілеттін баалау

- аржылы коэффициенттер негізінде аржылы жадайын талдау;

- ашалай аымын талдау;

- менеджмент сапасын баалау.

3) несиені аматамасыз ету кздерін баалау.

 

Отанды банктік тжірибеде арыз алушыны зады тлаларды несиелік абілетін баалауда келесідей аржылы коэффициенттерді 4 тобын пайдалынылады:

· тімділік коэфиценті

· аражат кздерін тиімді басаруды талдауа арналан аржылы туекелділік коэфиценті

· Компанияны ресурстарын пайдалану тиімділігіне арналан айналымдылы коэфиценті

· Пайдалылы коэфиценті

 

· 1.тімділік коэфиценті – 2 трге блінеді:

-аымдаы тімділік коэфиценті =Аымдаы актив/аымдаы міндеттеме;

§ мні: 0,70-1,20

§ Егер 1,02 жоары болса, онда тауарлы материалды орлара салынан аражаттар айналысыны бседеуін немесе дебиторлы арызды жоары болуы крсетіледі.

§ Ал оны мні тмен болса, клиентті тлем абілетсіздігін крсетеді. Жалпы бл крсеткіш мні жоары болса, арыз алушыны аржы тратылыын білдіреді.

-тез тімділік коэфиценті =Аымдаы активтер – Тауарлы материалды ор/аымдаы міндеттеме;

§ мні: 0,4-0,6

§ блшек сауда компанияларында:0,3-0,4

§ Ол мніні жоарлануы дебиторлы арызды суі туындайды.

 

· 2.аражат кздерін тиімді басаруды талдауа арналан аржылы туекелділік коэфиценті 2 трге блінеді:

o Міндеттеме/Актив = 1 мерзімдегі орташа арыз сома/ 1 мерзімдегі орташа актив сомасы

o Міндеттеме/Капитал = 1 мерзімдегі орташа арыз сома/ 1 мерзімдегі орташа капитал сомасы

· Осы жне келесі коэффициенттерді есептегенде банктерге берешек, жабдытаушылара, бюджетке жне таы сондай орташа арыздарды есепке алады

· Айналымдылы коэффициенті:

· Дебиторлы арыз айналымдылыы = Дебиторлы арыз орташа сома__ *360

Дебиторлы сатудан тскен тсім

 

· Кредиторлы арызды айналымдылыы=Кредиторлы арыз орташа сома *360

§ сатудан тскен тсім

· Тауарлы материалды кор айналымдылыы= ТМ- орташа сома*360

німді ткізуден зіндік ны

· Пайдалылы коэфиценті: бл коэфицент компанияны жне зады тланы пайдалылы дегейін жне рентабельділік дегейін крсетеді жне ол пайдалылы ртрлі нсамасы мен сатудан тскен атынасы арылы есептеледі.

Ол 2 трге блінеді:

· Жалпы пайда нормасы= Жалпы пайда________

сатудан тскен тсім

· Таза пайда нормасы= Таза пайда__________

сатудан тскен тсім