Несиелік туекелдерді басару жне баалау дістері

Несиелік туекелді басару – несие ызмет тріне байланысты туекелді тмендетуге баытталан дістер мен тсілдерді жиынтыы.

Банкті несиелік туекелін басару функциясы келесі жоспар бойынша жрізіледі:

1. Несиелік портфельді басару.

Несиелік портфельді басаруды орта шарттары келесідей:

1)арыз алушылар мен оларды топтары шін несиелеуді ішкі банкті лимиттерін белгілеу;

2)несиелік рейтингпен байланысты болатын жекелеген арыз алушыны туекел дегейін крсететін несиелік туекел талдау формасын жасау;

3)ртрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;

4)тменгі туекел дегейі бар маызды салаларды анытау;

5)жоары туекелі бар салалара атысты несиелік саясатты атадату;

6)несиеге баа белгілеу саясатын дайындау.

Туекел дрежесіне арай несиелер былай жіктелініп, олара арсы провизиялар рылады :

1. Стандартты несиелер – айтарылу уаыты жетпеген, айтарылымында ешандай кмн жо несиелер;

2. Кмнді несиелер – айтарылу мерзімі зартылан, айтарылуында кмн бар несиелер: А) кмнді 1-категория ¾ айтарылу мерзімі 30 кнге дейін кешіктірілген, айтарылу мерзімі бір рет зартылан, банкке біршама туекел келетін несиені білдіреді. Мндай несиені трі бойынша негізгі арыз сомасынан 5% млшерінде провизия рылады;

Б) кмнді 2-категория¾ айтарылу мерзімі 30-60 кнге кешіктірілген, мерзімі бір реттен зартылан, банк шін туекел тудыратын несиені білдіреді, мндаы провизия сомасы 20% млшерінде;

В) кмнді 3-категория ¾ айтарылу мерзімі 60-90 кнге дейін кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет зартылан, банк шін туекелі жоары несиені айтамыз, провизия сомасы 20% клемінде;

Г) кмнді 4-категория ¾ айтарылу мерзімі 90-120 кнге кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет зартылан, банк шін лкен туекел тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында;

Д) кмнді 5- категория ¾ айтарылу мерзімі 120-150 кнге кешіктірілген, айтарылу мерзімі бірнеше рет зартылан, туекелі банкке жоары болып келетін, провизия 50% клемінде рылан несиелер. [1]

3. мітсіз несиелер – айтару мерзімі 180 кнге дейін жне одан жоары мерзімге кешіктірілген, банк шін те ауіпті, яни пайдасы есебінен жабылатын, 100% млшерде провизия рылатын несиені айтамыз.

Екінші дегейдегі банктерді несие бойынша провизияларды ру мен зады жне жеке тлалара сынылан несиелерді жіктелінуі 1-кестеде крсетілген

Несиелерді жіктелінуі	Негізгі арыз сомасы	Соны ішінде несие бойынша негізгі арыз сомасы	Негізгі арыз сомасынан провизялар млшері (%)
Стандартты
2.Кмнді: 1 категория 2 категория 3 категория 4 категория 5 категория
3.мітсіз

Банк салымшылар мен акционерлер алдындаы міндеттерін орындай отырып банкті несиелеу фукциясы келесідей ш міндетке баытталуы керек:

- ссудаларды оны айтарымдылыына сенімді болан жадайда ана беру керек;

- аша аражаттарын тиімді инвестициялау, яни акционерлер мен салымшыларды ызыушылыын оятатындай;

- несиеге деген экономикалы сранысты анааттандыру.

2. Несиелік процесті талдау.

Несиелік процесті талдауды басты масаты несиелеу процесі мен оны шарттарына дйекті трде баалау жасау. Баса сзбен айтанда несиелік процесті аншалыты дрыс йымдастырыланын, жргізіліп жатан процеске басшылыты аншалыты дрежеде атыстылыын, банк персоналдарыны процеске атысуын, несиелік процеске атысушыларды апаратты уаытылы жне толы клемде алынуын анытау.

3. Несиелік портфелді сапалыы.

Несиелік портфель банкті нарытаы позициясын, бизнес стратегиясын, туекел бойынша стратегиясын, банкті ммкіндіктерін білдіреді. Несие портфеліні сапалыы банк ызметіне толы суреттеме береді десек болады.

4. Несиелік туекелді басару саясаты.

Несиелік туекелді дрыс басармау кбінесе банктерді банкроттыа шырауына алып келеді. Несиелік туекелді басару саясаты несиелік туекелді туындайтын факторларын анытау, оны жою немесе тмендету шараларыны, несиелік портфельді басару механизмдеріні, несиелер бойынша лимиттер рып, провизиялы орларды руды р трлі шараларыны жиынтыы ретінде арастырылады.

5. Активтерді сыныптамасы.

Активтерді сыныптау туекелдерді басаруды басты ралы болып есептеледі. Активтерді сыныптау келісімге сйкес несиелерді айту айтпау ммкіндігін баалау шін ажет. Банктік аидаа сйенсек барлы туекел туындауы ммкін активтер сыныпталуы тиіс. Банктер активтерді сыныптауды з ережелері бойынша жрізеді, біра аржылы адаалау органдарыны белгілеген стандарттарына баынады. Стандартты жне стандарттан тмен болып сыныпталан активтер жылына екі рет тексеруден теді. Халыаралы стандарттар бойынша активтер келесідей жіктеледі: стандартты; араудаы активтер; стандарттан тменгі активтер; кмнді; шыынды.

6. Несиелік жоалтулара резервтер ру саясаты.

Резервтерді клемін анытау банкті несиелеу тарихына, яни несиені телуіне тікелей сер ететін факторлармен аныталады. рдайым жне жйелі трде активтерді нына баалау жасалуы тиіс жне ол белгіленген жаттарда жазылып отырылуы керек. Шыындарды орнын жабуа арналан резервтерді клемін анытау шін келесі факторлара талдау жасалуы маызды:

- банктегі резервтеу саясаты мен оны методологиясына;

- туекелді анытау іс-шаралары мен оны айта арау процесіне;

- кез келген шыына алып келуі ммкін жадайларды;

- уза уаыт бойы тенденцияа;

- аымдаы саясатты адекваттылыына.

Несиелік туекелдерді басаруды негізгі элементтері:

- несиелік ызметті йымдастыру;

- несиелік сыныстарды баалау, арыз алушыны несиелік абілетін баалау;

- лимиттер белгілеу;

- несиелік туекелге байланысты несиелерге рейтинг ою;

- несие бойынша зияндарды еске ала отырып сыйаыны анытау;

- несиелік шешімдерді абылдау барысында зіретті блу;

- несиелік мониторинг;

- несиелік портфельді баалау;

- проблемалы несиелерді алпына келтіру;

- несиеге баа белгілеу;

- берілген несие бойынша кепілдерге баылау жасау;

- диверсификация;

- шыындарды орнын жабу шін резервтер ру.

Несиелік туекелдерді басару процесіні кезеі:

1.Несиелік туекелді сйкестендіру – туекелді пайда болу факторы мен себептерін анытау

2.несиелік туекелді баалау :

- туекелді ткізу ммкіндігін баалау;

- туекелді ткізуден пайда болатын шыындарды баалау;

- абылдайтын туекелді баалау.

3.несиелік стратегиясын тадау – шешімдерді абылдау жйесі :

- туекелді бірден абылдау туралы шешім;

- туекелмен байланысты рекеттерден бас тарту туралы шешім;

- егер туекелді тмендету бойынша наты шараны олдану шарты болан жадайда, туекелді абылдау туралы шешім.

4.несиелік туекел дегейін баылау – туекелге мониторинг жасау, жргізу

5.несиелік туекелді минимизациялау – туекел дегейін тмендету дістерін олдану.

Несиелік туекелді басару кезедеріні ерекшеліктері 2-кестеде крсетілген

арыз алушы	Банк
несиелік туекелді сйкестендіру
Мміле бойынша арыз алушыны міндеттемені орындалмауын себептерін анытау	Несие операциясы бойынша бір немесе бірнеше арыз алушыны бір уаытта міндеттемені орындамау салдарын анытау.
несиелік туекелді баалау
Несиелік келісім-шарт бойынша міндеттемені орындамау ытималдыын анытаан арыз алушыны несиелік абілетін баалау	Берілген несиелерді топтастыру, яни ммкін шыындарды есептеуге сйкес туекелді класстара блу: - несиелік туекел дегейі бойынша -зара байланысты арыз алушылар бойынша
несиелік стратегиясын тадау – шешімдерді абылдау жйесі
арыз алушыны несиелік туекел дегейін баалау нтижелерін ескерту	Банктегі портфельді несиелік туекел дегейін баалау жне баылау
несиелік туекел дегейін баылау
арыз алушыны несиелік туекел дегейін згеруін жедел есепке алу масатында мониторинг жргізу	Портфельді баылау, туекел дегейін шекті дегейге жеткізбеу, баылау, несие беру шартына рекеттіні заа сйкес жргізілетін мониторинг жасау
несиелік туекелді минимизациялау
Банкте арыз алушылар апараттар дегейі ктерту, арыз алушыны несиелік келісімді орындауына дайындау жне аржылы Жадайын ктеру, банкпен арыз алушы арасында траты атынас орнату	Диверсификация, лимиттеу, ммкін шыындарды жабу масатында провизия ру

2-Кесте. Несиелік туекелді басару кезедеріні ерекшеліктері

Несиелік туекелдерді талдауды жалпылама трде санды жне сапалы талдау трінде жргізіледі.

Сапалы талдау-несиелік туекелді пайда болу аумаын, несиелік факторларды жне туекелді анытауда пайдаланылатын апарат кздеріне талдауды амтиды. Сапалы талдау сіресе банкті несиелік портфеліні сапасын талдау негізінде жргізіледі жне тере білімділік пен тжірибені, сезімталдылыты талап етеді.

Санды талдау-бл несиелік туекелді дрежесін формалау, яни санды трысынан талдау.

Туекелді басару кезінде рбір несиелік блім мына шараларды жргізуі тиіс:

1. туекелді млшерлеу;

2. туекел млшерін анытау;

3. туекелді баылау;

4. мониторинг

Туекелді млшерлеу – лимиттер белгілеу, яни банк жетекшілігіні з стратегиясына сйкес абылдайтын туекелді шекті дегейін анытау. Бл лимиттер кбіне банкті несиелік саясатында крсетіледі. Несиелік саясат банкті барлы ызметін ашы крсетеді. Сондытан несиелік саясатта несиелік портфел несиені саралаудан, несиеге баа белгілеуден , туекелді ескере отырып проценттік ставкалардан алыптасады.

Туекел млшерін анытаунаты операцияны туекел млшерін есептеуге негізделеді(бір арыз алушыны несиелік абілеті).

Туекелді баылау менеджерлер мен акционерлерді де міндеті болып табылады, яни олар оперативті басаруды жзеге асырады. Жалпы баылауды міндеті жоары дрежелі мамандарды болуы, кадрларды біліктілігі, осы масаттарды жзеге асыруда тиімді жмыс уаытын белгілеу.

Банкте туелсіз баылау механизміні болуы, ал оны пні шешім абылдау жне несие портфеліні рамын анытау, келісім жасау болып табылады.

Басару баылауыны элементі:

- несиелік аудит мамандандырылуы, несиелік шешім абылдау туелсіз жргізілуі, жалпы несиелік портфелді сапалы болуы

- несиелік апаратты басару жйесі (НАБЖ) наты несие бойынша мониторинг жргізуге жне несие портфеліні сапасын басару шін несиелік блім ызметкерлеріне наты жне оперативті апаратты беруі тиіс;

- аражат озалысын баылау, яни барлы ресмилік орындалана дейін, авторизация процесі біткеннен кейін арыз алушыны ашаны алуы.

Туекелге мониторинг кері байланыс арылы туекелді туелсіз жне рдайым баылау мен баалау. Несиелік мониторинг — клиентті несиелік абілетіне траты баылау жне тексеру. Мониторинг несиелік талдау, ішкі жне сырты аудит, берілген апаратты есептілігі, арыз алушыны несиелік абілетін баалау жне тадау, кмнді несиелерді алпына келтіру, арыз алушыны несиелік абілеті бзылан жадайда жргізіледі.

Несиелік туекелді басаруды тиімді жйесі:

- несиелік туекелді баалау;

- банк пен арыз алушыны жеке атынастарын баылау;

- несиелік портфелді басару.

Несиелік туекелді баалау зара байланысты факторларды, туекелге сер ететін, баалау дістері мен критерийлер жиынтыы. зара байланысты факторлар: несиені амтамасыз етілуі, несие ммілесіні сипаты, арыз алушыны аржылы тратылыы. Несиелік туекелді баалауа сер ететін факторларды толыымен ашып крсетейік. “Несиені амтамасыз етілуі” клиентті ссудалы арызын жабу дегейі. Бл фактормен байланысты критерий амтамасыз етілуді тімділігі, жеткіліктілігі, сатандырылуы. Бл банкті амтамасыз етуді алай жзеге асыратындыын (баасы, мерзімі, сатау шарты) крсетеді. “Несие ммілесіні сипаты” несие келісіміні негізділігі мен натылыымен крінеді, бл з кезегінде несиені масата сйкес болуымен, оны мерзімділігімен, несие сомасымен, айтарымдылы жне теу шартымен сипатталады,аша аымыны жадайы мен аржылы коэффициентін есептеуге негізделген

5-сызба. лемдік банктік тжірибеде несиелік туекелді баалауды дістері

Несиелік туекелді баалау дістеріні сипаттамасы 3-кестеде крсетілген.

Баалау дістері	дістемелік негіз	Крсеткіштер
Скоринг	Жеке несие алушыны несиені айтару абілетін анытауа арналан математикалы жне статистикалы крсеткіштерді баалау дісі	р клиентті интегралды крсеткіштері: жасы, мамандыы, табысы, отбасы жадайы, т.б
Монте-Карло дісі	Берілген мінездеме бойынша кездейсо жадайларды модельдеу. Сол жадайды р трлі варианттарын талдау	Ммкін болатын несие ставкасы, лимиттер
Шешімдер аашы	Тадалатын шешімдерді графикалы варианттарын тадап баалау дісі.	Несие портфелі бойынша крсеткіштер
Рейтингтік діс	р бір банк здері олданатын дістер бойынша рейтингтер есептейді, бл несие алушыларды несиелік абілетін анытауа кмектеседі.	Несие алушыларды аржылы жадайы.
Таксономиялы діс	Туекел пайда болуы ммкін р трлі жадайлара шаралар олдану дісі. Бл талдау дісі жиынтытаы рбір элементті іріктеуге ммкіндік жасайды.	Несиелік портфельді туекел крсеткіштері мен табыс крсеткіштері.
Коэффиценттер дісі	Экономикалы коэффиценттер динамикасын сарапты баалау, яни несие алушыны абілеті мен экономикалы салаларды орташа экономикалы крсеткіштерімен салыстыру.	Несие алушыны несиелік абілеті мен аржылы жадайы крсеткіштері.
Стресс-тест	Несиелік туекелді динамикалы згерістеріні крсеткіштерін тестік бадарламалар арылы талдау	Несиелік портфельді жне несиелік портфель туекеліні крсеткіштері.

3-кесте.Несиелік туекелді баалау дістері.

Банкті несие бойынша туекелін баалау дістеріні райсысы банктін несиелік туекелдерін баалауда орны ерекше. Жоарыда берілген кестеде рбір баалау дісіні дістемелік негіздері мен аралатын крсеткіштері крсетілген.