р лт кілдеріні ым-ишарат жне интонацияны олдану ерекшеліктерін салыстыру.

Жалпы адамдарды арым-атынасына атысты рекеттер екі лкен тарматан трады. Оны бірі – тілдік атынас, екіншісі - тілсіз атынас. Тілдік атынас пен тілсіз атынасты састытары да, айырмашылытары да бар. Бл атынастарды сйкес жатары мынада: оларды екеуі де, біріншіден, адамдарды бір-бірімен байланысын амтамасыз етеді, яни адамдар арасындаы атынаса ызмет етеді. Екіншіден, тілдік атынаста да, тілсіз атынаста да белгілі бір дерек, ой, малмат хабарланады, біра тілсіз атынаста хабар шартты трде болуы ммкін. шіншіден, тілдік, тілсіз атынас та адамдарды зара тсінісуіне жол ашады. ынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да ммкін, брібір адамны белгілі бір хабарды ып, соан атысты іс-рекет жасауына ммкіндік туады. Алайда тілдік атынас адамдарды бір-бірімен ынысуында, ойын еркін, толы жеткізуінде ерекше ызмет атарады.

Тілсіз арым-атынасты зерттейтін сала – паралингвистика (гр.«para» - жанында, асында деген маынаны білдіреді). Яни ол хабарланатын ойды, пікірді вербалды(сзбен білдіру)тсілдерімен оса, сйлеу стінде олданылатын бейвербалды (тілсіз) амалдармен берілуін жне сйлеу кезінде олданылатын бейвербалды тсілдерді жиынтыын зерттейді. мірде адамдар тек тілмен сйлесу арылы ана бір-бірімен тсініспейді,кейде ртрлі жадайлара байланысты олар бір-бірін тілсіз-а ып, соан арай іс-рекет жасайды. арым – атынас вербалды (сйлеу мен сзге негізделген) жне бейвербалды (сзге негізделмеген дене мен олды имылы, ишаралар (бас изеу, бас шайау, ол сермеу жне т.б.), кзарас, бет-бейнедегі мимика сынды кптеген рамдас бліктерден тратындыын сонда на тсіне бастаандай боламыз. ылыми зерттеулер крсеткендей,коммуникативті арылы жзеге асады. Оларды пайымдауынша «апараттарды 55 % бет-бейне имылдары, ым, ишаралар арылы, 38 % дауыс арыны, ыраы,тембрі арылы абылданса, алан 7% тек сзді зырында» .«Бейвербалды коммуникацияны е басты ерекшелігі, барлы адам сезім мшелері: кру, есту, сипап сезу, иіс тйсігі, дм сезу арылы жзеге асырылуында» . Осыан байланысты алымдар бейвербалды арым-атынас ралдарын бірнеше топа бледі, оларды ішіндегі негізгілері тмендегілер болып табылады:

1.кинесикалы: ым, мимика, кейіп.

2.окулесикалы: кзарас.

3.проксемикалы: коммуниканттарды араашытыын бадарлау.

4.сенсорлы: киімі, глді, иісті абылдауы

Бейвербалды арым-атынаста кз, ас, аба, ерін, тіл, тіс,мрын т.б арылы жасалан арым-атынасты ерекшеліктері аныталады. Олар адамны ойынан, кілінен хабар беретін имыл-рекеттер ретінде адамдарды бірін-бірі психофизиологиялы трыдан абылдауын білдіреді. .Жбановты «аузын шылп еткізу, аузын бырылдатулар дыбыс пен ымды осып стаан синкретизм трі»деген тжырымына сйкес бейвербалды амалдарды бл трін синкретті мимика деп атаймыз.[4] Келбет мимикасы сйлеу кезіндегі кз, ас, аба, ерінні арым-атынасты ызметін анытайды. Келбет мимикасы айтылан ойа осымша маына стейді. Сйлеп трып тыдаушыны алай абылдап отыранын оны кзі арылы білуге болатыны т.б келбет мимкасына тн былыстара жатады. Сонымен бейвербалды коммуникация сйлеу стереотиптеріні рамында міндетті трде жмсалып, тілдік бірліктерді рлымды компоненттері сияты андай да бір композициялы тртіппен йлесім табады.

Тілші алым Т. ордабаев: «Ым тілі жасанды емес, ол рпатан рпаа ауысып, мра ретінде беріліп отыратын табии былыс. Шарттылы ым тілінде тым елеусіз,сондытан ол негізінде интернационалды рал, оны біріні тілін бірі білмейтін адамдар да тсіне алады. Барлы халыта ждыры крсетуді орыту деп,ол блауды шаыру деп тсінеді.Сйленісті вербалды тсілдерімен бірге жретін кинесикалы, проксемикалы, просодикалы амалдар мен имылдар лингвистикада бейвербалды атынасты рамында болатынын тсіндіреді .С.Мажан аза тіліндегі бейвербалды элементтерді кп маыналылыы ебегінде: Паралингвистика сйленіс кезіндегі, оны ішінде ауызша атынас кезінде атарласа жретін дыбысты кодтармен шылданады. Бл дыбысты кодтар апаратты белгілі бір мн-маынамен баюын,баалауышты жне маыналы трлі ретерді болуын, сонымен бірге оларды тілдік атынас кезінде мір сруін амтамасыз ететін маыналы дыбысты кодтар. Аталмыш паралингвистикалы былыстара сйлеу арыны, дауыс трлері, интонация, еліктеуіш сздер, клкі, жылау, сыбырлау т.б. жатады. Ал дене имылдары, мимика, кейіп сияты коммуникацияны кмекші ралдары кинесиканы райды . алымдарды пікіріне сйенсек, тілдегі бейвербалды амалдар, біріншіден, біріні тілін бірі білмейтін халытарды арасындаы атынас ралы ызметін атарады. Мысалы: «бас бармаын» крсету ишараты аза жне орыс, ытай, корей, лы Британия халытары тілдерінде «жарайсы», «керемет», «кшті», «тамаша» сияты сздеріні орнына олданылса, Австралия, Жаа Зеландия елдерінде осы маынасымен атар «барлыы жасы» жне клікті тотату кезінде олданан. Аталан ым-ишараттар барлы елде бірдей маынада олданылмайды. Кейбір елдерде бас шайау имылы «и» деген маынаны білдіреді. Мысалыа айтатын болса, ндістан мен Шриланкада. Осыдан біз арым-атынастаы белгілі бір имыл р халыта басаша маынада жмсалатындыына, р халыты зіне тн ым тілі болатындыына, сонымен оса ол трлі жадайа байланысты трліше крінуі ммкін екендігіне кз жеткіземіз. Мселен, Болгарияда адам басын шайауарылы «и» дегендi бiлдiріп, басын изеу арылы «жо» дегенді білдірген. Арабтар «жо» дегендi бiлдiргенде басын арта шалайтып, тадайын аады. Екіншіден, дыбысты тілмен атар олданылып, осымша ызметті атарады. Себебі адамдарды бет-лпетіне арап-а оларды актуальды психологиялы, кбінесе эмоциялы жай-кйін, мысалы, оны ашулы немесе таыраулы ма лде, андай да бір жайа мазасыздануы не уанышты екенін здері айтып жеткізбей-а аара аламыз. Мысалы: Елемес айтадан уанды. Кзі жайнап кетті, бетіне клкі жгірді. олын жайып, Ильяны шатап сйіп-сйіп алды. Илья уанып трып бас бармаын крсетті (С. Ерубаев. Мені рдастарым, 215-б.) деген сйлемдердегі Елеместі уанышын оны жзіндегі трлі имылдарынан байауа болса, Ильяны «бас бармаын крсетуі» арылы «жарайсы», «кереметсі» деген ойларды ааруа болады. шіншіден, бейвербалды амалдарды арым-атынас кезінде ойды, пікірді натылай тсу шін олданып, сзбен тыыз байланысты бола келіп, ойа трліше рек береді жне натылайды, сйтіп оны дрыс абылдануына ыпал етеді.

Осы сияты ойды длме-дл беруде ым белгілі бір сзбен айтылатын ымды алмастыра алады. Мысалы: асын керу, кзді барынша ашу, ерін шыару, ауыз ашылуадамны та аландыын білдіреді. Ал ашу-ызаны білдіруде абаын тю, мадайын тыржиту, кздерін сыырайту, ернін жымыру немесе тістеу сияты ишарамен тсінідіріледі. Біра бл ишарат кей жадайда баса маынада да олданылады.

Бейвербалды амалдар атарына ым, ишара, бейнелеуші (иллюстрациялаушы) кинемалар жне мимикалы кинемалар жатады. Ым, тілдік табалар сияты лексикон тзейді. ол блау шаыру, оштасу, ждыры тю орыту, ол ктеру слемдесу т.б ретінде жмсалып, табалы апаратты кинетикалы белгісі ретінде ызмет атарады. Ишара сйлеуші олданып отыран атысымды бірліктерге осымша мн беріп, арым-атынасты ту жадайы мен коммуникантторларды арасындаы байланысты реттейді. Ишара ресми жне бейресми трде орындалады. Ресми ишаралар конативтік (сыпайылы таныту) ызмет атарады.Бл былыс негізінен, ресми жиындар мен басосуларда орындалады. Оан орындыа арай ол созып ілтипат крсету, алдынан шыып арсы алу, ос олдап слем беру т.б жатады.Бейресми ишаралар эмотивтік (тыдаушыны кілін аулау) ызмет атарады. Олар негізінен туысты, жолдасты, досты, арым-атынаса тсушілер арасындаы мадайдан, олдан, беттен сйіп амандасу, арадан ау т.б сияты бейвербалды амалдар арылы орындалады. Баяншы вербалды амалды олдана отырып, ойыны бір блшегін бейнелеуші кинема арылы жеткізуі ммкін. Мысалы, лкендігі мынадай торт алу керек дегенде мынадай сзіні мні бейнелеуіш кинема арылы аныталады.

Адамдарды ым, имыл-рекет тілі, нсіз тсінісу абілеті белгілі бір кинетикалы амалдар арылы орындалып, жалпыадамзатты жне жеке халыты сипата ие болады. Адамдарды бір-бірімен зара ынысу, хабар алмасу ммкіндіктерін жзеге асыратын мимикаларды танымды рекеттері бар.Осыан орай, бейвербалды коммуникация мен тактикалы коммуникацияны зіндік ерекшеліктері айындалады. Жоарыдаы пікірімізді орытындылайтын болса - бейвербалды коммуникация коммуникативтік актіні жаластыра отырып, адамдарды зара тсінісуін жне арым-атынас процесін жеілдету ызметін атарады.