Гетерогенераттылар класы- Неtеrоgепеrаtае.
Мазмны
[жасыру]
· 1Саыраулатарды сімдіктермен селбесуі
· 2Саыраулатарды табиаттаы жне адам міріндегі маызы
· 3Дереккздер
· 4Таы араыз
Саыраулатарды сімдіктермен селбесуі[деу]
Ормана баранда алпашалы саыраулатарды белгілі бір ааштарды тбінде сіп транын байаймыз. Мысалы а саыраула тек айы, араай, шырша маында ссе, кктерек саыраулаы кктеректі тбінде, арышлатар араай мен шырша ормандарында седі. Бл жай кездейсоты емес. Кптеген алпашалы саыраулатар аштарды тамырымен селбесіп, микориза (грекше"микос" - саыраула, "ризос" - тамыры) тзеді. Саыраулаты жіпшелері аашты тамырын айнала оршап алады. Осындай екі азаны пайдалы селбесуін (селбесу) дейді. Тамырында микоризасы жо ааштар те баяу дамып, трлі аурулармен тез заымданады. алпашалы саыраулатар спора арылы кбейеді. Споралары те майда жне ол алпашаларыны астында жетіледі. Олар ауа толыны, жел арылы шып таралады. Саыраулатарды споралары суыа, рашылыа те тзімді. Топырата бірнеше ондаан жылдар бойы нгіштігін жоалтпай саталады. олайлы жадайда рбір спорадан жіпшелер седі. Жіпшелері зарып, тарамдалып, жіпшумаа айналады. Жіпшуматардан жемісті дене жетіледі.
Саыраулатарды табиаттаы жне адам міріндегі маызы[деу]
Саыраулатар.
Саыраулатар тайгада, тундрада, далалы жерлерде, тау ормандарында, шалындыта, батпата, оймаларда, рылыстарда кездеседі. Сйтіп табиатта зат айналымына атысады. Бактериялар мен топырата болатын баса да майда саыраулатар бірлесіп, сімдіктер мен жануарларды, саыраула алдытарын (сімдікті раан бліктері, жануарларды, майда бунаденелілерді лекселері) ыдыратып, шірітеді. Сйтіп топыраты азалы заттармен байытып, нарлылыын арттырады.
сімдіктер мен жануарларды алдытары ыдырамай, делмей, топырата жата берсе, р трлі жпалы ауруларды таралуына себепші болар еді. Саыраулатарды алдытарды ыдыратуы топыраты тазаруына, ауруларды таралмауына кп пайдасын тигізеді. алы аашты ормандарды жапыратары жыл сайын жаппай тсетіні белгілі. Ааштарды тбінде сетін алпашалы саыраулатар жапыратарды ыдыратып, оларды бактериялар ара топыраа айналдырады. Сондытан орман арасындаы топыраты рамы сімдіктерге ажетті минералды тздара те бай болады.
Саыраулатарды рамы ферменттерге бай. Ферменттерді р трлі салаа пайдаланады, олар: жеміс шырыныны тсін згертеді; шикізаттарды (мал азыын, ааз алдытарын) дейді; нруыздарды, крахмалды сйылтады.
Зе саыраулаынан пенициллин антибиотигі алынады. Аспергилден лимон ышылы ндіріліп, медицинада, нерксіпте кеінен олданылады.
Жеуге жарамды алпашалы саыраулатар мен ашыты саыраулатары таама пайдаланылады.
Тутанхомон фараоныны орымын ашуа атысан 21 адам аспергилл саыраулаыны споралары кпені заымдаандытан, мірден озды. Оны кейін басаегипет орымдарындаы адам мдделеріне аптал скен аспергилдер арылы анытаан.
ына.
Саыраулатар мен бактериялар топыра рамындаы кейбір зиянды бактерияларды кбейіп кетпеуіне ыпал етеді. здерікен арнайы зат бліп, зиянды бактерияларды суін тежейді. Оларды антибиотиктер деп атайды. Ондай антибиотиктерге бактериялардан блінетін стрептомицин, тетрациклин жне саыраулатардан алынатын пенициллинжатады. Бл антибиотиктерді ндірісте жасанды жолмен алу жола ойылан. Адам баласы бл дрілерді кнделікті пайдаланады. Соы кезде медицинада жректі, бйректі операцияжасап ауыстыранда пайдаланылатын дріні топыратаы саыраулатан бліп алды. сімдіктерді тез сіретін белсенді зат - гибереллин, зиянды бунаденелілерге арсы олданылатын боверинде саыраулатардан алынады. Саыраулатарды пайдалы жатары толы анытауды ажет етеді.
Жылдан - жыла халы саны сіп келеді. Адам баласын тааммен амтамасыз ету - кезек кттірмейтін мселе. Сондытан саыраулатарды тек дрі алу шін ана емес, тамаа пайдалану шін де олдан сіреді. Арнайы орындарда арашірік топыраа жылы тезегін осып, озыйрыты спораларын себеді. Сонда ана ол за жылдар тсім береді. азір 70 елдеозыйры, жазы тбіртек егу жола ойылан. Одан жылына 14 млрд доллар осымша табыс тседі. азастанда да озыйры пен жазы тбіртекті олдан сіру жзеге асырылуда.
Саыраулатар табиатта зат айналымына атысады, р трлі алдытарды ыдыратып, шірітіп топыра нарлылыын арттырады. Сондай-а ауіпті ауруларды таралмауына пайдасын тигізеді. Саыраулатарды рамы ферментке бай. Жеуге жарамды саыраулатар рамында 80-90% су, 2-4%-а жуы нруыз, 1%-а жуы май болады. Демек олар таама пайдаланылады. те ажетті дрі ндіруде де маызы зор. Зиянды бактерияларды суін тежейтін дрілер антибиотиктер деп аталады. Саыраулатардан сімдікті тез сіретін белсенді зат гибереллин алынады.
ыналар соы уаыта дейін тменгі сатыдаы сімдіктерге жатызылып келді. Алайда оларды рылысы жне тіршілік рекеті ерекше боландытан, соы кезде саыраулатар дниесіні блімі ретінде з алдына жеке арастырылатын болды. ыналар - денесі екі рамбліктен (балдыр жне саыраула) ралан, селбесіп тіршілік ететін азалар тобы.[3][4] [5][6][7]
Дереккздер[деу]
1. Жоарыа ктерілііз Moore RT. (1980). "Taxonomic proposals for the classification of marine yeasts and other yeast-like fungi including the smuts". Botanica Marine 23: 361–73.
2. Жоарыа ктерілііз аза Энциклопедиясы, 7 том
3. Жоарыа ктерілііз Биология:Жалпы білім беретін мектепті 7-сыныбына арналан оулы. Алматы: Атамра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
4. Жоарыа ктерілііз Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962
5. Жоарыа ктерілііз Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969
6. Жоарыа ктерілііз биев С., азастан асты тымдас сімдіктеріні тат саыраулатары, А., 2002.
7. Жоарыа ктерілііз Шаыра : й-трмысты энциклопедиясы. Алматы : аз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
Таы араыз[деу]
ыналар – тменгі сатыдаы сімдіктерді ішіндегі е кп тараан, кй таламайтын, ерекше рылысты организмдер тобы. Оларды 20000-нан астам трлері белгілі. Блар – автотрофты фикобионттар мен гетеротрофты микобионттарды селбесіп тіршілік етуіні нтижесінде ралан морфологиялы, физиологиялы жне экологиялы з алдына жеке асиеттері бар сімдік. Кейде бларды кейбір сырты рылысына арай мктермен шатастырып, оларды «бы мгі» жне «исландия мктері» деп атайды. ыналарды тсі ср, ср жасылдау, оыр, сары, сарыш, кейде ара болып келеді. ыналарды морфологиялы рылысы. ыналарды сырты пішіні мен клемі – алуан трлі. Оларды сырты пішініне арай 3 топа бледі.
1. абыты (аспаты) ынаны рылысы басаларына араанда арапайым. Бларды талломы тсемікке тыыз жабысып седі де, оны аланда бзылады жне кпшілік уаытта нта, дн, кедір-бдырлы немесе тегіс аспа сиятанып келеді. Барлы ыналарды 80% - тейі аспаты ынаа жатады.
2. Жапыраты ыналарды рылысы крделірек. Тсемікке жайылып жататын пластинка пішінді, тменгі жаында резина деп аталатын гифаларды штары арылы бекінеді. Тсеміктен оай алынады жне дорзовентральды рылысты келеді.
3. Бталы ына крделі рылысты тсеміктен саба трізді ктеріліп трады да, одан жан-жаа тарматалан бташалар кетеді. Блар тік седі немесе орманды жерлерде аашты абыында тмен арап салбырап трады. Жапыраты ыналармен салыстыранда, бл керісінше, радиальды рылысты келеді.
Жапыраты жне наыз бталы ыналарды арасын бір-бірімен байланыстырушы буын – талломы лента трізді, дорзовентральды рылысы бар Evernia prunastri не Anaptychia ciliaris сияты тменгі жаымен бекінетін ына. Бл ш морфологиялы типтерді систематикалы жаынан аланда аса крделі маызы болмайды. Кейде бір туыса жататын трлерді ішінде жапыраты жне бталы ыналар да кездеседі. ыналарды рамына кіретін фикобионттарды кпшілігі жасыл, кк-жасыл, сирек р трлі талшыты жне оыр балдырлар. Табиатта бос тіршілік ететін балдырлара араанда олар аз згерген. Жасыл балдырларды ішінде кпшілігі хлорококтар атарына жататын – цистококк - Cystococcus не Trebouxia туыстары. Цистококк зіне жаын хлорококк туысынан хлоропластасыны денені орталы блімінде орналасу арылы айырылады. Баса бір клеткалы жасыл балдырларды ішінен хлорелла – Chlorella т.б.
Балдыр[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Балдыр.
Балдыр.
Балдыр.
Балдырлар (лат. Algae) — тменгі сатыдаы су сімдіктері. Теіз, кл, зендерде, аынсыз да седі. Балдырды жасушалы рылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, кп жасушалы трлері бар. Кп жасушалы кілдеріні денесін таллом деп атайды. Жасуша абыы гемицеллюлозадан жне пектинді заттардан трады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасындамитохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияты органоидтары жне вакуолясы (бос уысы) болады. Балдыр биохимикалы асиеттеріне жне жасушалы рылымына арай 12 типке блінеді: ккжасыл Балдыр (Cyanophyta), прохлорофитті Балдыр (Prochlorophyta), ызыл Балдыр (Rhodophyta), жалтырауы Балдыр (Chrysophyta), диатомды Балдыр (Dіatomeae),криптофитті Балдыр (Cryptophyta), динофитті Балдыр (Dіnophyta), оыр Балдыр (Phaeophyta), сарыжасыл Балдыр (Xanthophyta), эвгленді Балдыр (Euglenophyta), жасыл Балдыр (Chlorophyta), хара Балдыры (Charophyta). Бларды 30 мыа жуы трі белгілі, азастанда 1 мынан астам трі кездеседі.
Жасушасында Балдыра тс беріп тратын хромотофораларыны саны ртрлі (біреу, екеу, кп) болады. Оларды пішіндері тата, астау, білезік, дн, лента, жлдыз трізді болып келеді. Балдыр сімді (вегетативті), жыныссыз жне жынысты (гологамия, изогамия, анизогамия, оогамия) жолдармен кбейеді. Бларды кбею органдары бір жасушалы (бан тек хара Балдыры жатпайды). Балдырды кпшілігіні хлорофилі боландытан кмірышыл газын сііріп, фотосинтез процесіне атысады. Сондай-а, дайын органикалы заттарды пайдаланатын паразит трлері де бар, біра бларды хлорофилі болмайды.
Дарвин ілімі бойынша, тіршілік бір жасушалы организмдерден пайда болан, ал рлытаы барлы сімдіктер Балдырдан шыан деп есептеледі. Кптеген Балдырлар саыраулатармен симбиозды тіршілік етіп, ыналарды райды. Ал, Балдырды табиаттаы геохимикалы рлі кальций мен кремний айналымымен тыыз байланысты. Оларды кптеген трі ааба суларды биология жолмен тазартуда жне бгендерді ластануыны биоиндикаторы ретінде олданылады. Теіз, мхит жаалауындаы
Балдыр — жан-жануарларды мекені, тіршілік-теріні кзі. Бентосты Балдыра (теіз, мхит тбінде тіршілік етеді) араанда планктонды Балдырды (суда алып жретіндер) саны анарлым басым, сондытан олар кптеген организмдерді орегі болып табылады. Аынсыз суларда сетін Балдыр шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, бензин, керосин, техника майлар, лактар алынады. Балдырды алдыы балшыа емдік асиет береді. ызыл Балдырдан ндірілетін агар тама нерксібінде пайдаланылады, оларды мата бйымдарыны жне аазды рамына беріктік беру шін осады. оыр Балдырдан алынатын альгин мата тоуда желім есебінде жасанды талшытар, пластмасса ндіруде жне табии тыайтыш, мала жем ретінде пайдаланылады, сондай-а, клінен калий, натрий тздары, иод ндіріледі. Шыыс Азия елдерінде ламинария оыр Балдыры “теіз капустасы” деген атпен, ал жасыл Балдыр (ульва) “теіз салаты” деген атпен тамаа пайдаланылады. Балдырды зоб, атеросклероз ауруларын емдеу шін медицинада олданады.[1]
1. Жасыл балдырлар (Chlorophyta)
2. ртрлі шыбыртылы балдырлар (Heterocontae)
3. Диатомды балдырлар (Diatomeae)
4. оыр балдырлар (Раеорусеае)
5. ызыл балдырлар (Rhodoрусеае)
6. Цианобактериялар немесе Кк-жасыл балдырлар (Cyanobacteriae)
Таралуы[деу]
Балдырлы ормандар Тыны мхит жаалауыны тайыз суларында, Аляскадан Канадаа, Тменгі Колифорнияа дейінгі аралыта кездеседі. Балдырлы ормандарды негізгі таралу аймаы- жаалаудаы тасты айматар, ормандар детте 2-30 метр аралыындаы тередікте орналасады.
Дереккздер[деу]
1. Жоарыа ктерілііз
| Сіз Уикипедияа кірмегенсіз, сізден кіруіізді, егер сізде тіркелгі болмаса тіркелуіізді сраймыз. Тіркелу арылы кп ммкіндіктерге ие боласыз. | [жасыру] |
Теіз балдырлары[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Лонг-Айленд жартастарындаы теіз балдырлары
Мазмны
[жасыру]
· 1оыр балдырлар
· 2ызыл балдырлар
· 3Балдырларды табиаттаы, шаруашылытаы маызы. Балдырларды орау
· 4Дереккздер
оыр балдырлар[деу]
Жасыл балдырлар
Теізді тзды суылда сетін балдырлар жасыл балдырлардан згеше келеді. Олар теіздер мен мхиттарды тбінде жздеген шаырым жерді амтып седі. Оан — оыр жне ызыл балдырлар жатады. Бл балдырларды кейбір трлері азастанда Каспий теізінде де кездеседі.
оыр балдырларды барлыы да кпжасушалы, 1 500-дей трі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаан метрге дейін жетелі. Е ірілеріні талломы (денесі) тарамдалып трады.
оыр балдырды жасуша абышасыны сырты созылыы сілемейлі абышамен апта лан. Жасушасы - бір ядролы, вакуольдері біреу немесе кп болады. Сілемейлі абыша теіз толыныны кшіне ттеп беріп, су айтанда балдырларды рап кетуден сатайды. Майда вакуольдерді рамында илік заттары бар. Оларды дн трізді хроматофорлары жасуша абышасына жаын орналасады. Хроматофорларында хлорофилл жне оыр бояулары (пигменттері) болады. Бл бояу оыр балдырларда жретін фотосинтезге кнні ультраклгін сулесін тиімді пайдалануа кмектеседі. Жасушаны ор заты - полисахаридтер (ерітінді кйіндегі кмірсулар).
оыр балдыра ламинария, саргассум жне т.б. жатады. Ламинария теіз жаалауындаы 5-10 шаырым айматы амтып, 20-30 метр тередікте седі. Оны сырты рылымы глді сімдіктерге сас. Ламинария су тбіндегі тсемікке тамыра сас сінділерімен (ризоидтарымен) бекініп седі. зындыы 50 сантиметрге дейін жоары арай созылан блімі болады. Одан зындыы 3-4 метрдей жалпа таспа трізді сінділері жетіледі. Солтстік ендіктердегі трлеріні жалпа таспа трізді сінділері атар, апан айларында тсіп алады.
Жазды соы, кзді басында жалпа сінділеріні бетінде датар пайда болады. Сол жерде тізілт эллипс, цилиндр трізді біржасушалы зооспорангийлер (зооспора тзілетін алта) тзіледі. Зооспорангийді райсысынан екі талшыты зооспоралар дамиды. озалып жріп тсемікке бекінеді де талшыын жойып, бірнеше жасушаа блінеді. Жынысты рпаы скіншеге айналады. Оларда жынысты мшелерінде тзілген жынысты жасушалары (гаметалар) осылып, зигота тзеді. Ол бліне бастайды да айтадан ірі ламинарияа айналады.
Саргассум.
Саргассум балдырына зер сала арасадар, жидекке сас домала сінділерді кресідер. Алайда ол жидек емес, іші ауаа толы кпіршіктер.Балдырлар соларды жрдемімен суда жзуін тездетеді, сйтіп баса жерлерге тез тарала алады. Саргассум тымдас турбипария балдырларында бл ауалы кпіршік жзім салымына сас болады. Сондытан оны жергілікті трындар «теіз жзімі» деп атайды.
оыр балдырларды кейбір трлеріні таспа трізді сінділеріні зындыы 60 метр дей болып, биіктігі рлытаы кейбір аашты сімдіктерді биіктігінен асып тседі.
оыр балдырлар блімі (Рhаеорhуtа)
Трлеріні жалпы саны 1,5 мыдай болады. оыр балдырлар бентосты маызды компоненттеріні бірі болып табылады. оыр балдырларды талломыны бояуы сарыштан ара-оыр, тіптен ара-ышыл тске дейін болады. Ол осы балдырларды пигменттеріні: хлорофиллді, каротиноидтарды, фукоксантинні (оыр тсті) араласып келуіні нтижесінде алыптасатын тстер. оыр балдырларды талломы кп клеткалы болады. Олардан микроскопиялы са организмдерден бастап, аса лкен (гигантский), кейде тіптен 60-100м жететіндеріне дейін кездестіруге болады. арапайым трлеріні талломы жіп трізді болып келеді жне бір атар клеткаларды тізбегінен трады. Жасы жетілгендеріні клеткалары ртрле баытта блінеді жне кп жадайда дифференцияланып, ассимиляциялы, орлы, араулы (механикалы) жне ткізгіш лпалара сас клеткаларды дараланан комплекстерін тзеді. Мндай дифференциация талломны ртрлі ызмет атаратын участіктерге- ризоидтара, стік блікке ("сабаа") жне филоидтара ("жапыратара") блінуіне байланысты болса керек. оыр балдырларды клеткалары бір ядролы. Хроматофоры кп жадайда диск трізді, кп болып келеді. Арты ор заттары ламинарин (полисахарид), маннит (сахатоспирт) жне шыны май тамшылары трінде жиналады. Пектинді-феллюлозды клетка абышасы оай шырыштанады. Талломы тбелік немесе ыстырма меристемасы арылы седі. міріні затыы бірнеше жыла созылады. Вегетативтік кбеюі талломны бірнеше бліктерге зілуі арылы жзеге асады. Жыныссыз кбеюі (фукустар жыныссыз жолмен кбеймейді) кптеген екі талшаты зооспоралары, немесе озалмайтын тетраспоралары арылы жзеге асады. Зооспоралары тірі клеткалы, сиректеу кп клеткалы зооспорангияларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады. Жынысты процесі изогамиялы, гетерогамиялы жне оогамиялы болып келеді. Изо- жне гетерогаметалары кп клеткалы гаметангияларда пайда болады: оогонийлері мен антеридийлері- бір клеткалы. оыр балдырларды фукустан басаларыны барлыыны мірлік циклінде рпа алмасуы айын байалады. Мейоз зоспорангияларда немесе тетраспорагияларда жреді. Зооспоралары, немесе тетраспоралары гаметофитке (п) бастама береді. Гаметофиттері ос жынысты немесе дара жынысты болады. Зигота тынышты кезеіне кшпей-а спорофитке (2п) айналады. ртрлі трлерінде рпа алмасуы ртрлі болады: біреулеріні спорофиті мен гаметофиті сырт араанда бірдей болады, ал екіншілеріні спорофиті гаметофитіне араанда біршама лкен жне кпжылды болып келеді. оыр балдырлар тменгі сатыдаы сімдіктерді ішіндегі е ірісі. Олар теіздерді тбінде орман немесе шалын тзіп седі. Кейбір оыр балдырларды талломасыны зындыы 60-100 м дейін барады (макроцистис туысы). Сондытанда оларды моряктар "тірі кедергілер" деп атайды. Мндай балдырлар кішірек катерлерді тотатып тотайды, лкен пароходтарды жрісін тежейді жне суа онатын самолеттерді онуына едуір кедергі жасайды. Классификациясы. оыр балдырлар блімі ш кластан трады: изогенераттылар (Іsоgеnеrаtае) класы, гетерогенераттылар (Неtеrоgеnеrаtае) класы жне цикласпоралылар (Сусlоsроrеае) класы.
Гетерогенераттылар класы- Неtеrоgепеrаtае.
Солтстік мзды мхитты теіздеріне аса ірі кпклеткалы оыр балдырларды бірі ламинария седі. Оны талломасы бекініп трады. Ризоид ымы ылыма гректі "риза"- тамыр жне "идос"-кескін деген сздерінен енген. Ризоидтан жоары арай онша жалпа болмайтын зындыы 50-100 см-ден аспайтын цилиндр формалы саа орналасады. Саатан сауса салалы болып тілімделген немесе ттас жапыра трізді таллом кетеді. Саапен жапыра трізді пластинканы арасында интеркалярлы су зонасы орналасады. Осы меристеманы клеткаларыны блінуіні нтижесінде саата, жапыра татасы да зарып седі. Ламинария - кп жылды сімдік, оны сааымен ризоиды ыстап шыады, ал жапыра татасы жыл сайын зіліп тсіп шіриді. Кктемде сааты шындаы меристеманы клеткаларыны блінуіні нтижесінде жаадан жапыра татасы пайда болады. оыр балдырларды орман тзетін ерекше лкен трлеріне макроцистис (60-100 м), нереоцистис (25 м), гессония (4 м) жне таы басалар жатады.
ызыл балдырлар[деу]
ызыл балдырлар
Теізді тере тбінде (270 м) кпжасушалы ызыл балдырлар седі. Талломы (денесі) - таспа, татайла, жіп трізді, кейде жіптері тарамдалан. оыр балдырлар сияты аса ірі болмайды. Оларды жасушаларындаы дн трізді хроматофорларында хлорофилден баса ызыл-кк пигменттері болады. Сондытан бл балдырлар тсіні ызып, ызылт жне сары, кк-жасыл болуы да ммкін. Теізді тбінде бл балдырлар айрыша демі, кз тартады. Жасушасыны ор заты - май жне антты заттар.
сімді, жыныссыз, жынысты жолдармен кбейеді. сімді кбейгенде блініп алан бліктерінен жаа дара тзілмей, жетілт, блініп, седі. Жыныссыз кбейгенде тзілетін спораларыны талшыы болмайды. Суды аынымен озалады. Спора тзетіл алта - бір жасушадан тзілген спорангийді ішінде бір немесе трт спора жетіледі. Кейде олар тарамдалан тарматарыны штарында пайда болады. Споралардан тсемікте жынысты жасушалар тзілетін жынысты рпаы жетіледі.
Біржасушалы аталы жынысты мшесі тарматарыны шында немесе денесіні стінде жетіледі. Онда кп аталы жыныс жасушалары тзіледі. Аналы жыныс мшесі — тарма шындаы жасушадан пайда болады. Жмырта жасушасы рытананнан со крделі згерістерге шырап, жыныссыз рпаына айналады.
Балдырларды табиаттаы, шаруашылытаы маызы. Балдырларды орау[деу]
Балдырларды табиатта маызы зор» Топырата сетіндері оттек блумен атар здері шіріп, топыраты нарландырады. Бір грамм ара топырата 50 000 балдыр болады. Суда сетін жасыл балдырлар кмірышыл газын сіірт, оттегін бледі. Онымен су жндіктері, балытар тыныс алады. Судаы азалы заттарды денесіне сііріл отырып, суды тазартады. Ал азы болатын са жндіктер балдырларды орек етеді. Балдырлармен балытар, теіз жндіктері де оректенеді.
Балдырлар тау жыныстарын ыдыратып, топыра тзуге атысады. Ерте заманда (шамамен 1,5 млрд жыл брын) фотосинтездеуші балдырлар ауаны оттегімен байытып, здері раа шыан сімдіктерді бастамасы болды. Содан кейін біртіндеп жер бетінде сімдіктермен оректенетін, оттегімен тыныс алатын жан-жануарлар пайда болды.
Балдырларды шаруашылыа кеінен пайдаланады. оыр балдырлар мен ызыл балдырларды ертеден-а тамаа, мал азыына пайдаланып келеді. Себебі бларды рамында йод, фосфор, мыс болады. ытай менЖапонияда порфира балдырын арнайы табии жадайа жаын ортала сіріп, ккніс есебінде тамаа пайдаланады. Ламинария балдырын теіз орамжапыраы деген атпен адамны аланша безіні жмысын жасарту, жемсау ауруынан сатандыру шін тамаа осады.
Теіз балдырларын нерксіпті кптеген салаларына шикізат есебінде олданады. Олардан йод, спирт» сірке ышылы, жасуны, агарагар (ылыми зертханаларда бактериялар мен саыраулатарды, балдырларды сіретін оректік орта) алынады. Агарагарды тама нерксібінде де пайдаланады.
Теізде толынды серінен жааа шыып алан балдырлар тыайтыш есебінде олданылады. Оларды келтіреді де, топыраа араластырады. сіресе бау-баша сімдіктері мен жзімні тсімі артады. Кладофора жасыл балдырларын ааз ндірісінде пайдаланады.
Егістіктен шыан, рамында ерітінді кйінде тыайтыштары бар сулар жне аладан, елді мекендерден шыан сулар зен, клдерді ластайды. Лас клдердегі жасыл балдырлар біртіндеп тгел жойылып кетеді де, тек бактериялар, кк-жасыл балдырлар жне диатом балдырлары ана алады. Олар су жндіктері мен балытарды орегіне жарамайды. Алматы аласынан шыан лас сулар жеті тазартыштан тіп, Сорбла кліне яды. Содан со ш тазартыштан тіп, Іле зенше осылады. Адамзатты алдында тран міндет — ндіріс орындарынан шыан лас сулар мен ауыл шаруашылы егістіктеріне шашылан химиялы осылыстардан суды тазарту.
Теіз суында оыр жне ызыл балдырлар тіршілік етеді. Табиатта оыр балдырларды 1500 трі бар. Блар - ядролы тменгі сатылары сімдіктер. оыр балдыр теізді 180-200 м тередігінде седі. Оларды зындыы 30-50 метрге дейін жетелі. ызыл балдырларды 4 мыа дейін трі белгілі. Оларды 200-ге жуыы тщы суоймалары мен топырата седі. зындыы 2 м шамасында болады. Балдырларды жоары сатыдаы сімдік тамырына сйкес ризоиды бар жне сабашасы мен жапыра таташасы айын крінеді. Блар сімді, жыныссыз жне жынысты жолмен кбейеді.
Балдырларды (жасып, оыр, ызыл) табиаттаы, шаруашылытаы маызы зор. Сула жндіктер мен жануарлара орек болады, топыраты нарландырады (жасыл балдырлар). Сондай-а ааз ндірісінде пайдаланылады (кладофора). Ал теіз балдырларын шикізат есебінде олданады. Олардан спирт, йод, сірке ышылы, жасуны, агарагар алынады. Таама пайдаланылатын да балдырлар бар.[1]