Ынаны таса бітуі
«лі» анорганикалы дниеден «тірі» азаны алай пайда болатынын зірге ылым теория жзінде блдыр болжаммен айтса да, наты тжірибе жзінде жзінде крсете алан жо. «ш аныта» Шкрім атамыз осы кнгі ылым сан-саа жгіртіп шеше алмай отыран ынаны таса бітуі туралы былай дейді: «Тас пен м сйектерге біткен ынаны алып арасаыз, ынаны астында тас пен сйекті бетінде топыра сияты бір нрсемен жабыстырылан болады. Сол топыра сияты нрсені табиат айдан келіп отыр? Мен ойлаймын, су мен топыра жылылытан сімдік шыарандай, таса ауа, су жылылыы сияты себептер осылып, ына шыарып отыр» [4, 100].
Ашып айтса, ынаны таса бітуі ерекше жолмен жреді. ынаны кез-келген таса шыа бермейтіні де белгілі, ол тасты тадайды. алайша десеіз, е алдымен, тсіндіруді тастан бастайы. Басында айтыландай, тас зіне суды сііреді. Тасты рамындаы элементтер куб трізді байланыс рды делік. Кубты іші бос, оны толтыру керек. Сол кезде оан жабыр мен жер асты суларынан кзге крінбейтін бірнеше су молекуласы бос яшытара орналасады. Осылай тасты бос орындары сумен толады. Ендеше ынаа ажетті суды бір блігі тасты зінен алынатыны белгілі болды. Шкрім атамыз айтып отыран тас пен ына арасындаы топыра сияты жабыстырыш затты тзілуін жне оны тзілуіне ауа мен суды атысын тсіндіре кетейік.
«Топыра сияты» деп отыран затымыз ауадаы тотытырыш оттегімен тзілген тасты беткі блігіне жаын орналасан сілтілік металдарды (Na, Mg, K, Ca) оксидтері болып табылады [5]. Ал, осы сілтілік металл оксидтерінен алынатын металл иондар ына шін кбейіп, тым шашуына ммкіндік береді. Осылайша биологияны ына тзілуі туралы бтін бір іргелі саласын тудырып, бас атырып отыран кллі лем алымдарыны сраына Шкрім атамызды азат аыл, еркін оймен ш ауыз сзбен сзбен жауап айырып отыраны тадай атырады.
алымдар ынаны баса сімдіктерден айырмашылыын анытаан. Яни ол жалыз емес, бірге сіп-нетін екі сімдіктен - саыраулатар мен балдырларды бірігіп, селбесіп тіршілік етуінен пайда болады. Балдырлар оректік заттарды ауадан алады, ал саыраулатар су мен минералды заттарды, тау жыныстарын зі бліп тратын ышылдармен еріту арылы алады. Міне, сондытан да ына жалааш таста да сіп-не береді.
Ынаны трлері
ыналар табиатта баса сімдіктерге олайсыз, нарсыз жерлерде седі. Тасты стінде, шлді-шлейтті жерлерде, тундрада жне ормандарда тіршілік етеді. Антрактидадан 350 трі, Отстік полюске жаын жерден 7 трі табылан. Блай таралу себебі, те ысты ортада сетіндері жоары температурада тез кеуіп кетеді де тіршілігі уаытша тоталады. айтадан олайлы жадай туса, кеуіп алан ыналар алпына келіп, тіршілігін жаластырады. те салын жерлерде сетін ыналарды айрыша тыыз алы абыша орап трады.
ыналар пішіндеріне арай ш топа блінеді.
1. Аашты дііне, таса жабысып сетін абыршаты (аспаты) ына. Блар сары-ызыл, сары, ср, кгілдір, оыр тсті, жа абырша трізді болады.
2. Орманда ааш дііне, тбіріне жабысып сетін жапыраты пішініне сайтындары – жапыра трізді ыналар.
3. араайлы орманда тсемікте сетін бтакталан ашыл жасыл, ашыл тстілері – бта трізді ыналар.