МТІН – СЕМИОТИКА МЕН МДЕНИЕТТАНУДЫ ЫМЫ

Л-Фараби атындаы аза лтты университеті

Филология жне лем тілдері факультеті

Аза тіл білімі кафедрасы

 

 

РЕФЕРАТ

Таырыбы: Мтінні функционалды жне прагматикалы аспектілері

 

 

Орындаан: Лепесбай Г.

Тексерген: ф..к.Жусанбаева С.Б.

 

 

Алматы-2016

Мтінні функционалды жне прагматикалы аспектілері

Мтін (лат. textus -тін, рілім, бірігу сздерінен шыан «text» еуропа тілдерінде олданылуда-..) термині лингвистикада, дебиеттануда, эстетикада, семиотикада, мдениеттануда, сондай-а, философияда кеінен олданылады. Бны Ю.М. Лотман, «дауысыз гуманитарлы циклдар ылымдарындаы е кп олданылатын терминдерді бірі. ылымны дамуы зіні р стінде жоары абата белгілі бір сздерді лысытып шыарып отырады; ылыми мтіндердегі сел кшкіні ажетті бір мнділікті шайып кетеді. Олар тек ылыми ымыны терминологиялы длдігін табалауа ана тырыспайды, сонымен атар, проблеманы зектілігі турасында дабыл аып, жаа ылыми идея туындаан саланы да нсайды» деп атап крсетті. «Мтін» сзіні астарында бірнеше трлі, біра та зара байланыстаы маына жатыр.

МТІН – ФИЛОЛОГИЯЛЫ ЫМ

Бір кешенді асиетке ие табии тілді олданыс табуы. Оан байланыстылы пен аяталушылы тн. Мтін сырты, зін оршаан тілдік жне бейтілдік реалдылытан айындыпен шектесіп трады. Басаша айтар болса, біршама (блінбес) коммуникативтік бірлік болып табылатын сйлемдер тізбегін (тобын) рап, зіні ыныты табаланан басы мен соына ие болып келеді. Мтінді лингвистикалы жатан ыну бір жаынан – те тар (мтін «белгілі бір маыналы атарды тілдік айшытау» болып табылады, баса жаынан аланда – те ауымды. Осылайша мтіндік лингвистика деп аталатын ылыми пн мнді тлдіік тзілім (туынды) ретінде оны тілдік «тіні», рылымы жне мнімен бірге алып арастырады.

«Мтін» термині дебиеттануда да кеінен олданылады. Бл дегеніміз – деби туындыны таырыпты-образды аспектісімен (туынды лемі) жне идеялы-маыналы аясымен (кркем мазмн) бірге блініп крсетілген зіндік тілдік ыры. 1970-ші жылдарды басында теориялы поэтиканы мселелерін талылаан Ю.М. Лотман: «Мтін мен кркем туынды бір ана дние деген ымнан тбегейлі бас тарту керек. Мтін дегеніміз – кркем туындыны компоненттеріні бірі <…> кркемдік эффекті ттастай аланда мтіндер бойындаы мірілік жне идеялы-эстетикалы крделі кешендік ымдардан туындайды» деп жазды.

Кебірде замана алымдары аламгер суреттеген деби-кркем мтінні (сзден зге) «кеістігіне» тіпті ол айшытаан идея, концепция, мндерді де, яни, кркем мазмнды енгізеді. Бндай жадайда «мтін» жне «туынды» сздері синонимдес болып табылады. Біра та, мтін жайындаы оны ата реттілікпен йымдастырылан тілдік бірлік екендігі дебиеттанудаы е орныан ым-тсінік. Осыан байланысты кбіне, туындыны негізгі мтіні оны осымша мтінінен (арнайы зерттеу таырыбына айналан таырыпты атаулары мен ескертпелер, эпиграфтар, аранулар, авторлы алысздер, уаыт мерзімін жне жазылан жерді наытлаудан, сондай-а, драмалы туындылардаы атысушы тлаларды тізімі мен ремаркалармен) ерекшеленіп трады. «Мтін» термині мтінтанудаы е бастысы болып табылады. Бл филологиялы пнні бл аясына – мтіндерді тарихи аспектідегі мірге келу тарихтары, оларды нышан-белгілері жне оларды жазылан уаытын анытау мселелері, туындыны жариялануын натылау принциптері, мтіндік нсаларыны болу-болмауы, негізгісін (канондананын) бліп крсету кіреді. Мтінтану проблемаларына теориялы сипаттаы біратар іргелі ебектер арналан.

МТІН – СЕМИОТИКА МЕН МДЕНИЕТТАНУДЫ ЫМЫ

Соы он жылдытарда «мтін» термині филология (лингвистика мен дебиеттану) аясынан тысары да кеінен олданыла бастады. Мтін «табалы кешенмен байланысты» семиотикалы былыс ретінде арастырылады, тек бір ана табии тіл трінде туындамайды. Сздік емес тікелей круге арналан (географиялы карталар, бейнелеу неріні туындылары) немесе естуге арналан (дыбысты дабыл, музыкалы туындылар), не болмаса екеуіне де бірдей арналан (жоралылы тіл, оын ішінде, литургия, театр нері, кино жне теле апаратты) мтіндерде бар.

«Мтін» сзі мдениеттану, арым-атынас теориясы, аксиология (нділі ілімі) аяларына енді. Бл арада олар тр жаынан згеріп, з мнін біршама ышамдады: мнеди ндылыты мтініне кез келген байланыстаы кешен жата бермейді. Мдениеттану ракурсындаы мтін дегеніміз – бл жадаяттан тысары ндылыа ие тілдік (немесе оданда ке мнінде: табалы) тзілім. Айтылым болса, тек ыса уаыт бойында жне тек аталан жерге атысты ана маызды болып келіп, мдениеттанушылар кзімен аранда мтін болып табылмайды. Мысала, тоазытыштан таы асты ал, нені сатып, неден тама зірлеу керектігі жазылып, анасыны ызына тастап кеткен жазбасы лингвист шін толы анды мтін болып табылса, мдениеттанушы шін еш керегі жо дние. Соысы шін мтін тілдік актідегі іс-рекетті айтылуыны саталып алынуы болып табылады. Ю.М. Лотманны айтуынша, мтіндер дегеніміз – бл жай ана ыла беру емес, сонымен атар, жазылан барлы нрсе емес, соны ішіндегі е мнділері «мдени жымды жадыа енетін» тілдік рылымыны саталынуы да болып табылады. Жазыландарды брі ерек мдени ндылыа ие болып, мтінге айналады». Басаша айтар болса, мтін мдениетті (талай мрте айталап жне згерте айту, не болмаса, ата айталаушылы жне кбейтушілік жолымен) туындаушы былысы болып келеді. Саталатын жне туындайтын табалы-тілдік кешендер трлі масатта олданылады. Оларды екі топа біріктіруге болады.

Біріншісі (жаратылыстану жне математикалы ойлауды жемісі, ы задары, ксіби іс-рекетті ережесі т.б.) – индивидуалды-тлалы жне баалаушылы сипата ие болып келмейді. Олар еркін н осатын лдекімні рухани тжірибесінен, тлалара арналулардан, шыармашылы бастамалардан келіп шыпайды, басаша айтар болса, ішкі монологты. Бл жерде не фактілерді арапайым дйектелуі (жаттылы, хаттамалы), не лдебір амалятты іс-рекетті нормативі (мысалы, кліктегі ктерілетін жкті нсауы) немесе дерексіз аиаттар (жаратылыстану жне математика ылымдарыны аксиоматикасы) тжырымдалып, бір сзбен айтанда, табалы-тілдік аяадыы баршасы, оны стіне, «айтушы» жне «абылдаушы» тлалар бейтарап болып келеді. Бндай мтіндер тірі адам дауысыны кілі болып табылмайды. Олар интонациялытан ада.

Гуманитарлы аяа атысты мтіндерге істі мнісі пайымдаушы маызды жне тлалы ректе млдем згеше. Оларды сз саптаушы мтіндер деп айтуа толы негіз бар. осындай мтіндердегі апарат баалаушлыы жне эмоционалдылыпен ілесе жреді. Бндаы маыздысы авторлы бастау кз (индивидуалды немесе топты, жымды) йткені: гуманитарлы аядаы мтіндер лдекімге тиселі болып келіп, лдекімні нні крініс табуы жне ыла беруі болып табылады. Ксем сздегі, эссеистикадаы, мемуардаы жне е бастысы кркем шыармашылытаы істі мнісі осындай болып келеді. Бізді ірі мдениеттанушы алымдар М.М. Бахтин мен Ю.М. Лотман «жадаяттан стем» тілдік рылымдарды екінші тегі негізінде здеріні мтін туралы теорияларын тзді. В работе «Лингвистика, филология жне баса да гуманитарлы ылымдардаы мтін проблемалары. Философиялы талдау тжірибесінде» (1950-ші жылдарды соы мен 60-шы жылдарды басындаы) Бахтин мтінді «кез келген гуманитарлы пндердегі ілкі болмыс жне тп» «Адам мтінен тыс одан туелісіз зерттелетін болса, бл гуманитарлы пнділік еместік» ретінде арастырады. Мтінге «субъектілік, авторлы» сз саптаушылы сипатында з назарын аударан алым «шынайы шыармашылы мтін» «тланы <…> ерікн сыр шашуы» болып табылып: мтінні мні «зіні атысы бар: аиаттан, шындытан, жасылытан, демілікпен, тарихтардан трады» деп атады. Бахтин з табиатына адал мтін «схбаттылы арым-атынасты» жзеге асырып: алдыы сз саптаулар мен рухани-бастамашыл, шыармашыллы нденімдерге н осу деп атап крсетті. Схбаттылы атынасты субъектілері Бахтинше те ылы. Бл тлалы атынастар адамдарды ішкі байыуымен, лдебір мнділікке ол жеткізуімен, зара тсіністікпен бірттастыа мытылуымен ілесе жретін: «Келісім – схбаттылы арым-атынасты е маызды формаларыны бірі».

Ю.М. Лотман баса мндік нсада мтінді гуманитарлы маызды былыс деп айтты. Мдениетті «апаратты рістеу тетігі», «мтіндер жиынтыы немесе крделі рылымды мтін» ретінде арастыран алым, мтін зіні табиаты жаынан беделділікке ие, сондытанда зіні мнісі жаынан аиат болып келгендіктен жаландыа жол беруі ммкін емес: «Жалан мтін дегеніміз – бл жалан ант, да, жалан за сияты терминдердегі арама-айшылы. Бл мтін емес, мтіндерді таландалуы» деп тжырымдады.

Лотман мтіндерді пифия кріпкелдігі, дін иелері уаызы, дрігерлер рсаты, леуметтік, за нсаулыы, сондай-а, нер туындысы сипатында арастырып, мтіндік негізде бір-бірімен арым-атынас жасайтындар зара згешеленеді: мтін туындыгерлері (жасампаздары) басалар шін жнді ынылмайтын жмбаталан формадаы лдебір аиатты («мтін ретінде абылдануы шін, хабарламаны не млдем тсініксіз, не шала тсінікті етіп») жеткізушілер деп атап крсетті. Ал, кімні мадайына мтінді ттынушылыты рлі жазылып ойандытан олар оны туындыгеріне беріле сеніп абылдайды, кейбірде тпсірлеушілерді кмегіне жгінеді де: мтіндер ары арай «тпсірленуге (баса семиотикалы кода. — В.Х.) немесе ындырылуа» шырайды. «зара тсіністік орын алуы шін коммуникацияа атысушылар «трлі тілде сйлеуге» тиісті» деп млімдейді алым. «Баса тілге аударылу мен шыармашылы тсіндіруге жгінуші мтін мазмны жаынан рі ашы, рі кп мнді болып келеді де «тек ана маыналарды <…> бсе сыйымдылыы емес», сонымен бірге «маыналы генератор» болып табылады деп алым тарапынан тпсірленеді.

М.М. Бахтин мен Ю.М. Лотманнны біз келтірген тжырымдарын есепке ала отыра айтарымыз, мтін мдениетті е толы жне айын крініс беруіні феномені ретінде зіні мірге келу уаы мен орыныны шегінен тыс «жмыс істеуге» (функция атаруа) абілетті жне міндетті тілдік іс-рекеттерді жауапкершілігі, сондытан да, оны туындыгері егжей-тегжей ойлап, рі ырнаан. Бл дегенміз – тпелі емес маызды тілдік ойлау тжірибесіні йысуы, іс-рекет стіндегі тілдік квинтэссенция, бірде кездегі сз саптаушылыыны ескерткішке айналуы болып табылады. А.А. Ахматова (орыс тіліне –..) аударан кне мысырлы «Кшірмешілерді ккке рлету» леінде «жазабалар» туралы пирамида кейіптес ата-баба мрасы ретінде: «Кітапта жазыландар жректерде й мен пирамида трызып, / Кшірушіні атын еске алса, / Ойыа келер аиат». Поэзиядаы мгілік таырып (Горацийден Державин мен Пушкинге дейін) – аырлардан асырлара ласар сзден трызылан ескерткіш.

Гуманитарлы аяа жататын мтін оны рухани-бастамашылыпен абылдануын олдапбелгілі бір топты немесе тадыр шынайы дарынын аямаан шыармашыл жеке тлаларды рухани-амалятты тжірибесіне иек сйеген траты да, алыпты, жадаяттан тыс маызды мліметтерді, идеяларды, кіл ауаныны, маыналарды кілі болып табылады. Е айшыты мтіндік лгілер рі аз шамалы адами ортатыты, рі ке ауымды халыты пен адамзаттыты еркін біріктіре алады. Міне, оларды мдениет рамындаы лы миссиялары тап осындай болып келеді.

Мдениеттану аспектісінде арастырылатын мтін лингвистер табандап трып алан сйлемдер тізбегімен байланыста болып табылуы міндетті емес. Ол шаын («бір фразалы») маал, афоризм, ран жне де бір сздік мселен, мысала, Козьма Прутковты ирониялы «Бди!»-і трінде де болып келуі де бден ммкін. за мір сру мадайына жазыла мтінге зінен кейін ештее алмайтын ішкі жадаятты сз саптаулардаы тіріг сздер арама-арсы ойылады. Е алдымен, адамны тілдік ойлау іс-рекетіні негізі мен орталыы жне тіл мдениетіні іргетасы, оны муесі болып табылатын гімелесу тіл атымдары тап осындай болып келеді. Тіріг сзге араанда мтіндік ая туынды болып саналып, одан нр алады. Сонымен атар, мтіндер мдениет пен тлалы тіл атымдарды блінбес ырын райды. Тілді осы формасы іс-рекет стінде бір-бірінен алыс ашытытаы кзбе кз тікелей арым-атынас жасауыны ммкіндігі жо дуірлестерді немесе араларын тарихи уаыт бліп жатан жандарды басын біріктіреді. Мтінні тап осы жаы ткен замандардаы адамдарды ойын рпатарыны ынуына ммкіндік беріп, буындар арасындаы дстр жаластыын жзеге асырады. з міндетіне адал мтін дегеніміз – бл кейбірде барша адамзатты мнділікке ие жалпы мдени ндылы болып табылады. лы діндерді канонды мтіндері, даты философиялы шыармалар, нер жауарлары тап осындай.

Таза мтін мен беймтіндік (таза локалды, «ішкі жадаятты») сипатындаы тілдік тзілімдер арасындаы меже кбіне айын емес, блдырлау болып келеді. Бір жадайда сз саптаушылы мтін мртебесіне міткерлікте «мірге келушілікте» ондай дегейге жет алмайды (дебиетшіні толы жзеге аспаан ойлары, графоманды штудиялар жне т.с.с.). Баса жадайда керісінше, лдекімні не схбаттасына, не жымды топа арата айтан, суырып салмалыпен тіл актісіні еркіндігін сатауды ойа алмаан арнауы мтіндік асиетті иеленеді. Осылайша, гімелесу стінде ая астынан тауып айтылан фраза кп айтылушы жне жрта йгілі бола тседі (тап осындай тзілім француз тілінде mots деп аталады). Кейбірде мтіндік мртебеден дмесі боламаан сз саптаулар кейіннен толы мнінде за мырды иеленіп, ке танымалдыа ол жеткізеді (Платон жне Ксенофонт жазып алан Сократты ауызекі гімелесуі; детте, лгеннен кейін жары крген танымал мдениет айраткерлеріні хат жазысулары). дебиеттану шін мтінді семиотикалы жне мдениеттанушылы ракурста арастыру, оны дстрлі филологиялы тсінікте арастыруа араанда маызды болып келеді. Ол авторлыты табиатын айын ынуа жне тлааралы тіл атымны деби феномен екеніне толы пайымдама жасауа ммкіндік береді.

Мтінні (кез келген: лингвистикалы, семиотикалы, мдениеттанушылы ракурстарында арастырылатын) мбебапты асиеті дегеніміз – бл з-зіне тедестіктегі тратылы, згермеушілік болып табылады. згеріске шыраан шата (айыра тзеуде, пародиялы ін айналдыруда жне кездейсо аатты жіберіп аланда) мтін кп нрсе жоалтады, не болмаса, брынысынша мір сруін тотатып, баса (мейлінше, ілкі негізіне жуытау) мтінмен ауысады. Кейде мтіндер, бір-біріне сырттай саанымен, іштей бір-бірінен блектеніп трады. Осылайша, сот шешіміні «казнить, нельзя помиловать» жне «казнить нельзя, помиловать» екі трлі тйінделуі тек тірді орын ауыстыруы арылы арама-айшы ынылады.