МТІН – КЕЙІГ(ПОСТ)МОДЕРНИСТІК КОНЦЕПЦИЯЛАРДА

Соы ширек асырда біз табалап келе жатан дадылы мтін туралы ымды трік ететін мтін концепциясы туындап, з буынын бекітті. Оны жаалаусыз мтін теориясы немесе реалдылыты ттасан мтінделу (текстуализациялану) концепциясы деп атауа болады. Бл жерде кшбасшылы тізігіні олына тиген французды кейігструктурализмні серкесі Ж. Деррид таяу уаытта: «Мен шін мтінні ны беш тыин. Бл абсолюттік ттасты. «Мтінен тыс еш нрсе жо» (бл арада алым зін-зі айталап, дйек сз келтіріп тр. — В.Х.). Бл мтін дегеніміз – арапайым емес тілдік акті дегенді білдіреді. Егер де, стел мен шін мтін болса, онда, мен зі шін зі стел болып транды – дейіглингвистикалы абылдаудаыдай – абылдаймын» деп айтты. Крініп трандай, бл арада мтін деп адам абылдайтынны брі аталып тр.

«Мтін» сзімен сондай-а объективтік реалдылыта бар нрселерді жалпы жиынтыын табалайды. Одному из участников тарту-мскеу мектебіні атыстыларды бірі Р.Д. Тименчикаа мына фраз тиселі: «Егер бізді міріміз мтін болмаса, онда оны не боланы?». лемні ітап тріздестігі туралы ым, яни, мтін ежелгі метафоралы образдара тамыр тартып кетеді. Інжілдік Моисей лемді дайды кітабы деп атады (Исх. 32, 32-33), «Иоанн дай сзін жеткізушіде» де мір кітабы туралы бірнеше мрте сз болады. Кітап тіршілікті символ ретінде кркем дебиетте тікелей емес, жанама трде «астар мтінмен» крініс береді. Осылайша, лермонтовты «Расул» леіні кейіпкері «адам кздерінен» «злымды пен іріп-шіруді» оиды. Біра та діни жне кркем символиканы ылыми танымны аясына енгізуді задастыы байыпты кмнданушылы тудыруда: егер лдебір сз брін танытса, шын мнісінде оны ештеені білдірмейтіндігі. лем келбетіні «Жаалаусыз мтінденуі» зіні байыпты (болмыс уелден жаратушыны еркімен жаратылып, убастан ретке тскен) философиялы онтологиясына ие, біра та, ол жеке алым саласында жемісті бола оймайды.

Оны стіне, соы екі он жылдытар аясында филологияда мтінді шекараны білмеуші деген ым орныты. Бан длел – Ж. Дерридті пікірлесі, рі ізін уушы Р. Бартты тлтума ебектері. Осы бір филолог-эссеист кркем мтін мен кркем туындыны бір-біріне арама-арсы ойып, деби мтінді екі текке межеледі. Белгілі бір маына мен автор позициясын жзеге асырушы классикалы (беймодернистік) туындыларды мтіні ирониялы-шеттемемен сипатталады. Барт бойынша, «классикалы мтін аярлы пен екі жзділікке бой алдырып, ысы болмаса да, белгілі бір анытылы пен маасттылыа арай арбайды. Жне де е тздытысы – бндай мтіндердегі кшіріп алушылы негізінде туындаан мір жоа шыарылатын пікірлер мен тншытырылан астарларды сыды келтіретін ойырпаына айналады». Ал, заманалы мтіндерде тілдік зі-а атарыла сала береді деп тжырымдайды алым. Бнда персонаждар мен авторды ніне орын жо; белгілі позицияны стануды кілі болып табылатын соысыны орнына тек ана хат процесінде крініс беретін, мтін туындап болысымен з мір сруін тотатын Скриптор (жазыш) келеді. Тап осындай Мтін (Бартта бас ріппен беріліп отырады-..) туындыны шетке аады. Ол з негізіне лдекімні (тлалы) сзін емес, оырмана лззат сыйлай алуа абілетті ойынды сипаттаы бейнесіз хатты алады: «Мтін оырманы мырза жандай еш нрседен ам жемей; ыдырымпазданады». Оны стіне мтін зіні дадылы тратылы жне зіне-зі тедік сияты нышан-белгілерінен айырылады. Ол абылдауды рбір актісінде айыра туындап отырушы, басы бтін автор еркіне арамай туындаушылыы оырман ырында болушылы ретінде ойа оралады. ылыми жне кркемдік дстрлерден ол зуді аламайтын ылым «мтін» терминіні бндай ін айналдырушылыпен еш абыса оймасы аны.

Ал, енді мтінді прагматикалы аспектісіне келер болса, прагмалингвистика саласын айтпай тпейміз. «Прагмалингвистика – тіл біліміндегі функционалды баытты рамдас блігі» деп аталады. Оны бірінші тармаында Адам факторын тпазы етіп алан когнитивті лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, социолингвистика сияты салалармен тыыз байланысты дамып келе жатан прагмалингвистиканы пайда болып, алыптасуына шолу жасалып, ымды шебері аныталды. оамдаы субъектілер арасында болатын тілдік арым-атынас адресант-адресат остааны аясында арастырылды. Бізді зерттеу нысанамыз – жазбаша формадаы газет мтіні біріншіден, осындаы адресантты прагматикалы станымын жеткізуші кп ырлы, тере мнді, имплицитті трде жеткізілетін астарлы ойа рылан крделі прагматикалы бірлік ретінде алынса, екіншіден, социум мшесі болып табылатын адресата психика-эмоционалды трыдан сер ететін, сйтіп белгілі бір дрежеде оны леуметтік мінез-лын реттеуге атысатын маызды прагматикалы рал ретінде арастырылды. йткені кез келген мтінні прагматикалы аспектісі айрыша маыза ие. Сйлеу актісінде бл тіл станушыны тілдік бірліктерді з тпкі ниетіне сай етіп іріктей білуі, ай сзге баса мн беретіндігі, з сзіні тыдаушыа андай дрежеде сер етуін кздейтіндігі, соны нтижесінде адресатты андай да бір рекеттерге баруына трткі болатындыы, сондай-а айналадаы адамдара з сзі арылы зін белгілі бір ырынан таныстыруа, крсетуге тырысатындыы т.б. барлыы жинала келе оны тпкі ойыны аудиторияа дрыс, дл, наты кйінде жеткізілуін амтамасыз етеді. ылыми тілмен айтанда, мны мтінде алуан трлі тсілдермен кодталан апаратты адресат тарапынан дрыс ашылып, адекватты трде абылдануы деуге болады.
Алаш Ч.Моррис ебегінде сз болан прагматика мселелеріне Ю.С.Степанов, Р.Карнап, А ван Дейк, Д.Ф.Алиференко, Г.Г.Матвеева, О.С.Москальская сынды алымдар лкенді-кішілі зерттеу жмыстарын арнап, прагматика теориясын дамытуа зінше лес осты. Сонымен атар А.Г.Баранов, Г.Г.Почепцов, С.А.Сухих, М.М.Молчанова, Т.М.Прохорова т.б. алымдар мтінді прагматикалы трыда зерттеді. Олар авторды объективті болмыс пен оны мазмнды материалына атысын арастырып, прагмалингвистикалы баытты біршама дамытты. Соы сипаттаы зерттеулер функционалды стиль трлеріне арналып, кптеген ылыми нтижелерге ол жеткізілді.
Соы жылдары тіл ылымыны дербес саласына айналан прагмалингвистиканы алышарттары аза зерттеушілеріні ебектерінде бастау аланы белгілі. Атап айтанда, М.Оразов сз семантикасыны прагматикалы аспектісін арастырса, А.Алдашева публицистикалы терминдерді прагматикалы ерекшеліктерін, Б.Момынова газеттік лексиканы прагматикалы аспектісін, З.Ерназарова сйлеу тілі синтаксисіні прагмалингвистикалы аспектісін, Д.лкебаева аза тілі стилистикасыны прагматикасын, С.Аташев баралы апарат ралдарыны прагматикасын, Б.Хасанов сзді лексикалы маынасы мен прагматикасын, Б.Райымбекова аза жне орыс тілдеріндегі газет мтініні прагматикалы аспектісін, Ф.Жасыбаева газет мтініні прагматикалы функциясын арастырса, Г.К.Ихсаналиева таырыпаттара прагматикалы талдау жасаан. Т.Ш.Мырзахметова тыныс белгілерді, оны ішінде кп нктені олданысын прагматикалы трыдан зерттеген. Ал Р.А.Омарова неміс тіліндегі газеттер материалы бойынша баспасз дискурсына прагмалингвистикалы талдау жргізсе, С..Ережепова орыс жне аза тілдеріндегі ресми-іскерлік стильді прагмалингвистикалы аспектісін салыстыра зерттеді.
Сондай-а, соы жылдары газет мтініні жекелеген жанрларына арналан зерттеулер де пайда болды. Мысалы, М.С.Абишева апаратты жазбаны (информационная заметка) рылымы, семантикасы жне прагматикасын диссертациялы дегейде арнайы арастыран.
Ал бізді масатымыз – азіргі аза газетіні тілін прагмалингвистика трысынан ке ауымда арастыру. сіресе, туелсіздік жылдарындаы аза газеттеріні даму баыттарын анытау, азіргі аза авторларыны публицистикалы шыармашылыындаы ізденістік жаалытарды айындап, аксиологиялы трыдан баа беру. Газет арылы тілімізді бгінгі оамымыздаы бет-бедерін, олданысты ахуалын крсету. йткені адам міріні саяси, экономикалы, мдени, трмысты т.б. салаларын тгелдей амтитындытан газетте алуан трлі таырыптар озалады. Соан сйкес газет материалдары да бірнеше жанрда жазылады.
Газет мтіні – семантикалы рылысы жаынан, функциясы трысынан, мтінді абылдап-тсіну жаынан ерекшеленетін публицистикалы стильді бір трі. Ол баралы аудиторияа апарат таратып, жеткізуді ерекше ралы ретінде танылып, авторды саяси-прагматикалы позициясын крсетеді. Зерттеу нысанамыз – жалпы газет мтіні боланымен, біз ресми басылымдарда айрыша орын алатын саяси мтіндерге кбірек кіл блдік. Себебі оамдаы бкіл леуметтік атынастарды зі саясата негізделгендіктен ол таырыпты айналып ту ммкін емес. Осымен байланысты ай мтінді алса та онда ашы немесе жасырын трде крініс беретін саяси дискурса прагматика трысынан баа беріп отырды.
Прагмалингвистиканы азіргі тіл ылымындаы орны мен зге салалармен байланысы бірінші тарауды екінші тармаында кеінен сз болды. Тілді андай да бір апаратты жеткізу жне деу шін, сондай-а оршаан орта жайында ажетті тсінікті алыптастыру шін жзеге асырылатын крделі процестерді зерттеуді масат ететін когнитивтік баыт пен сол процеске тікелей атысушы адресант (апаратты сынушы) пен адресат (апаратты абылдаушы) араатынасын зерттейтін прагмалингвистиканы арасында тыыз байланысты болуы зады. сіресе адам санасына келіп тсетін апаратты керекті дегейде ынылып-тсінілуін реттейтін категориялау жне концептуалдау процестері аламны тілдік бейнесін алыптастыру проблемасына атысты айрыша маыза ие болады. йткені сол процестер арылы адам аиатта болып жатан оиаларды когнитивтік трыдан мегереді. Сйтіп немі лайып отыратын білімін концептілер жне категориялар трінде реттейді. Осыны нтижесінде жеке-жеке келіп тсетін мліметтер жйеленіп, білім орын райды. Осы айтыландарды брі БА мтіндерін зерттеуде лкен мнге ие болады. Басаша айтанда, когнитивтік зерттеулер медиа-мтіндерді жекелеген сзжасам туындылары ретінде ана емес, сол апаратты дайындап, тарату саласында ебек етіп жрген мыдаан адамдар мен йымдарды бірлесе атаран ызметіні нтижесі ретінде арастыруа ммкіндік береді. Сонымен, медиа-мтіндерді сз еткенде міндетті трде оларды интерпретациялы асиеттерін, аламны медиа-бейнесін алыптастырудаы рлін, БА мтіндерін жасау мен абылдауа сер ететін мдени-спецификалы жне идеологиялы факторларын атаймыз. Тптеп келгенде, адресатты когнитивтік санасында аламны апаратты бейнесіні алыптасуына сер ететін, тіпті лес осатын адресант з ксіби міндетін атарып жрген журналист боландытан прагмалингвистикадаы адресант–адресат араатынасы когнитивтік лингвистиканы да аясына кіреді.
Газет мтінін прагмалингвистикалы талдаудаы негізгі мселе адресантты прагматикалы станымы десек, психолингвистика трысынан аланда мны апараттарды жазбаша мтінде одталуы деуге болады, ал адресатты мтінді интерпретациялауы, кодты ашу, яни мтіндегі ашы жне жасырын трде берілген апаратты дрыс тсініп абылдауы болып шыады. Мны зі адресатты когнитивтік санасындаы білім орыны клемімен тыыз байланыста ашылатын мселе. Адресантты жеткізбек болан тпкі ниеті реципиентке брын-соды белгілі ымдара негізделсе, бл коммуникация біршама нтижелі болма. Ал ондай сйкестік болмаан жадайда оырманны мтінді дрыс интерпретациялауы екіталай.
Газет мтінін растырушы да (адресант), оны ттынушы да (адресат) – белгілі бір леуметтік топтарды мшелері. Осы леуметтік субъектілер мтіндегі хабарламаа анарлым жаын тран социумны кілдері болып табылады. Сондытан да медиа-мтінді жалпы жаалытарды коммуникативтік контексінде алып жасайтын да, интерпретациялайтын да солар. Т.А. ван Дейк жаалытарды дискурсты бір типі ретінде арастыран ебегінде осы леуметтік субъектілерді ызметіне айрыша баа береді: «Этих социальных субъектов, их социокультурная активность, общность убеждений или идеологии дают возможность соотнести тексты новостей с процессами институционального и социального производства и потребления, а также с экономическими условиями их производства и распространения» [1,137]. Тптеп келгенде, бгінгі апарат заманында адам оамда болып жатан згерістер мен жаалытарды адаалап отыруа мжбр. Бір кн БА ызметін пайдаланбау субъектіні білім орын едуір жтадатып, оны леуметтік дамуын тежегендей сер етеді. Осы жаынан газет мтініні леуметтік- реттеуіштік рлін социолингвистикамен байланыстыра арастыруды мні зор.
азіргі тіл білімі социолингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, лингвомдениеттану, этнолингвистика жне прагмалингвистикалардан тратын кешенді пнаралы баыттар негізінде алыптасатын, кптеген зерттеу деректерімен байып отыр. Атап айтанда, И.В.Арнольд, Б.П.Белянина, В.В.Воробьев, Н.И.Гайнуллина, Г.Г.Гизатова, В.И.Исеналиева, Е.И.Ковалева, Г.В.Колшанский, М.М.Копыленко, А.П.Крысина, В.А.Маслова, Р.Сызды, .айдар, Б.Хасанов, Е.Жанпейісов, Н.Ули, Э.Д.Слейменова, Ж.Манкеева, Б.Момынова, З.Ерназарова, А.Ислам, .Жаманбаева, Г.Саидолда, Э.Оразалиева т.б ебектері тілдегі логика-концептуалды байланыстарды, семантикалы, синтагматикалы жне прагматикалы факторларды кешенді трде арастыра отырып анытауа ммкіндік береді. Т.Г.Винокурды сзімен айтанда, прагматика азіргі кезде тіл олданысы мен ызметіні коммуникативтік ырын барынша кеінен дйекті трде айшытап отыран сала болып табылады
Сонымен, публицистикалы мтінге прагмалингвистикалы талдау жасау барысында аталмыш баыттарды деректері мен сол салалар бойынша ол жеткізілген ылыми жетістіктерді пайдалануды ажеттігі сзсіз. Сондытан тіл олданысын Адам факторымен тыыз байланысты арастыратын прагмалингвистиканы зге антропоцентристік баыттармен бірлікте, кешенді трде арастыруды маызы зор.
Бірінші тарауды шінші тармаы «Медиа-мтін – аламны апаратты бейнесін раушы негізгі ым» деп аталады. азіргі кезде бкіл адамзат электронды БА-ты сер ету объектісіне айналып отыраны млім. БА трлеріні ай-айсысында да олданылатын мбебап рал ретінде медиа-мтін леуметтік-реттеуші ызметін атарады. Академик Р.Сызды азаты лтты жазба деби тіліні даму барысында кркем дебиет стиліні жетекші орын алатынын, яни доминанта стиль екенін айта келіп былай дейді: “Сз жо, бл кнде тіл тжірибесінде публицистиканы, кпшілік информация ралдары – баспасзді, радио мен телевидениені де рлі кшейе тскені мойындау ажет” . ртрлі БА-та медиа-мтінні зіндік ерекшеліктері болатыны млім, дегенмен, оны мбебапты сипаты негізінен згеріссіз алады.