Мтін тзуші ралдар жне мтін ттастыы

Тіл ылымында бгінге дейін зерттеу нысаны болып келген сз, сз тіркесі, сйлем, морфологикалы, лексикалы тлалар, фонетикалы былыстар – мтінні рамына енетін тілдік бірліктер. Осы трыдан алып араанда, азіргі аза тілі білімінде мтінді рылымды, маыналы, ызметтік жаынан жан-жаты зерттеу лі де те маызды мселелерді бірі.

Мтін – те крделі тілдік рылым. Осы рылымды айындайтын басты белгілері – жйелілік жне ттасты. Мтінні ттасты категориясы сол мтінді ынып, мнін тсінгенде ана пайда болатын, оны логикалы жаымен тыыз байланыста болса, ал оны жйелілігі крделі бірліктерді райтын тілдік ралдарды белгілі діс-тсілдерімен йымдасуынан крінеді.Мтін – аза тілін оыту барысында лкен орын алатын оыту нысаны. Біріншіден, тілден білім беретін материал оыту мтіндері трінде болса, екіншіден, жаттыуларды ттас мтін трінде берілуі де мтінмен орындалатын жмыстарды сараланып жйеленуін ажет етеді. Мтінні ызметін таныту – тыдаушыа тіл бірліктерін функционалды трыдан танып-білуге, сол арылы тыдаушыны логикалы ойлауы бірізді алыптасуына ммкіндік береді. йткені мтінде тіл бірліктері (сз, сз тіркесі, сйлем) тегіс атысады. Сондай-а мтінні стильге атыстылыы да ескеріледі . Сондытан мтінмен жмыс істеуді стилистикалы баыттаы жаттыу жмыстарына ерекше тоталып тсек. Барлы мтіндер, е алдымен, лингвистикалы нысан болып табылады. Сондытан да мтіндерді типологиясы лингвистикалы трыдан 20 Вестник ПГУ №2, 2010 танылуы ажет. Лингвистикалы типологияны негізіне лингвистикалы дифференциация алынады. Оны зі мтінні трін, формасын, жанрлы- стилистикалы ерекшеліктерін, жзеге асырылу шарттары мен тсілін білдіреді. Сонымен мтінні белгілеріне (дістемелік трыдан келгенде) мыналар алынады: 1) сйлеу трі; 2) сйлеу формасы; 3) сйлеу стилі; 4) жанры; 5) сйлеуді функционалды-маыналы типі (сйлеу тсілі); 6) сйлеуді эмоционалдыы мен экспрессивтілігі. Осы айтыландарды арастырып крелік. Біріншісінде, сйлеуді ауызша жне жазбаша екедігі арастырылады. Ауызша мтін уаытпен байланысты болса, жазбаша мтін кеістікпен байланысты. Ауызша мтіндер – синтаксистік рылымы жаынан жазбашаа араанда, анарлым арапайымдау, эллипсистігі мол, маыналы рылымы бір-біріне састыы экспрессивтік элементтері мол болып келетін мтіндер. Жазбаша мтінде оны раушы бірліктерді арасындаы байланыстырушы элементтер айын білініп, формалды крсеткіштері ммкідігінше, толыанды болуа, логикалы ой желісі зілмей, саталып отыруа, лексикалы нарлылыы тере болып, баса да тілдік формаларды мол болуына ммкіндік беретідей кйде жасалады. Екіншісінде, арым-атынас жасау формасына сйкес, мтіндер монологты, диалогты (кей ретте полилогты та) болып блінеді. Бл жерде сйлеуді трі мен формалары бірігіп келіп, жазбаша мтіде де, ауызша мтінде де монолог пен диалог болатыны аныталады. шіншісінде, мтінні андай да бір стильде рылатыны белгілі. Оыту барысында функционалды стильдерді ауызекі сйлеу стилі, ылыми, ресми іс ааздары, публицистикалы жне кркем деби трі олданылады. Осы стильдерді райсысыны зідік ерекшеліктері белгілі. Оларды мтіндегі зідік рылымы бірден крініп труы да ммкін. Кп ретте, публицистикалы жне кркем деби стильдерді айыра алмау байалады. Сондытан да мтін стильдерін таныту баытында жргізілетін жмыстарды зіндік жйесі жасалынуы керек. Тртінші, мтінні жанрлы ерекшеліктері де танылуы ажет. Жанр, негізінде, функционалды стильдермен тыыз астасып жатады. Ондай байланыстылыты мынадай сызба арылы круге болады: серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ 21 Мтінні бесінші белгісі – сйлеуді функционалдылыы. Сйлеуде сипаттама, хабарлама трлері олданылатыны белгілі. Бларды райсысыны жеке ерекшеліктері рбір сйлеу типтеріні рылымды- жйелік задылытарына сйкес танытылады. Мтінні таы бір маызды белгісі – оны эмоционалды бояулылыы. Бл жаынан, алымдарды пікірінше, мтідер: а) ресми, ) ресми емес, б) бейтарап болып блінеді. Экспрессивті мтіндер з ішінде: 1) экспрессивті-стилистикалы белгілері бар жне 2) бейтарап мтіндер болып блінеді. Осыны ішіде, экспрессивтік- стилистикалы белгісі бар мтіндерге: кркем, публицистикалы, ауызекі сйлеу, ылыми (пікірталастар), ттытау, арсы алу сзі сияты ресми мтін трлері жатады. Ал бейтарап мтідерге: ылыми, ресми іс ааздар, публицистикалы стильді кейбір жанрлары, хроника жатады. дістемеші- мамандар дістемелік трыдан мынадай етіп блуді сынады: 1) оуа; 2) тыдауа; 3) ауызекі сйлеу тілін дамытуа; 3) жазба сйлеу тілін дамытуа арналан мтіндер. Тжырымдай келгенде, тыдаушыларды дниетанымын дамыту мен алыптастыруды арнайы масаттары кзделіп, трлі мір, ылым салаларынан арнайы мтіндер талданады. ылыми масат та сол баытта болады. Ал тіл дамыту мтідер бойынша шыарма, мазмндама, жоспар, эссе, мтіді талдау сияты жмыстар жргізіледі. азіргі стильдерді айсысын болсын, тыдаушы ммкідігінше жетік мегеруі керек. Ал жазбаша тіл старту жмыстары стиль тарматарыны ерекшеліктерін тани отырып, сол баытта ра білу дадысын алыптастырады.

Мтін ылыми трыда срыпталан, делген болуы тиіс. Сабаа олданылатын мтін тыдаушыны психофизиологиялы ерекшелігіне бейімделініп немесе бейімделмей де алынуы ммкін. Мтінді срыптаанда мынадай факторларды кешенді жйесін ескерген жн: магистранттарды мамандыы бойынша актив сздер мен тсіндірме терминдерді ауымы; лексико-грамматикалы материалды ерекшелігін амтамасыз ету; мтінні иынды дегейін анытау критериі: контекстік кркемдік пен жанрлы шектеулік; таырыпты принцип; мтінні композициялы-мндік рылымы мен стилі. Сондай-а, мтін мазмнын тсіну, оны ішіндегі негізгі жне жанама ойды бліну задылыын айыра білумен айындалады. Сондытан, тілді оытып, йретуді кез келген кезеінде оытушы магистранттара оны рылымды элементтеріні айсысы негізгі, айсысы осымша ойды беріп транын тсіндіріп, крсеткені дрыс. Мтінді толы жне дл ыну оны ішіндегі сздерді мн-маынасын тсініп, білуге де байланысты.

ДЕБИЕТТЕР

1. Т.М. бдікрімова. Мтін жне «Ана тілі» оулыы мтіндемесін рауды теориясы. - Павлодар, 2007, 27б.

2. А. Жапбаров. Оушыларды жазбаша тілін дамыта оытуды ылыми- дістемелік негіздері. -Алматы, 2007. - 120-122 бб.

3. З.И. Клычникова. Психологические особенности обучения чтению на иностранных языках. - Москва, 1983 - с. 159.

4. А. Жапбаров. аза тілі стилистиксын оыту методикасыны негіздері. - Алматы: «аза университеті», 1991. - 10б.