Аралас функционалды-маыналы сйлеу типтеріне мысалдар жинау жне талдау.
азіргідей здіксіз згерістер мен жаа технологиялар заманында бізді жастарымыз шін трлі ылым саласын жй ана білуі жеткіліксіз. Жаандану заманында білімді болумен біргесол біліміді мірде тиімді олдану, кездесетін иындытарды анытап, оларды шешуді жолдарын таба білуі маызды.
Осыан байланыста елімізде оушыны функционалды сауаттылыын алыптастыру мселесі зекті болып отыр. Ондаы басты масат жалпы білім беретін мектептерде азастан Республикасыны зияткерлік, дене жне рухани трысынан дамыан азаматын алыптастыру, оны лемде леуметтік бейімделуі болып табылады. Яни, оушыларды мектепте алан білімдерін мірде тиімді олдануынайрету.
Оушыларды функционалды оу сауаттылыын дамытуда мтінмен жмысты маызы зор.
Мтін – аза тілін оыту барысында лкен орын алатын оыту нысаны. Біріншіден, тілден білім беретін материал оыту мтіндері трінде болса, екіншіден, жаттыуларды ттас мтін трінде берілуі де мтінмен орындалатын жмыстарды сараланып жйеленуін ажет етеді. Мтінні ызметін таныту – оушыа тіл бірліктерін функционалды трыдан танып-білуіне, сол арылы логикалы ойлауы бірізді алыптасуына ммкіндік береді. Осыан байланысты малім мтінмен жмысты жйелі жргізгенде жне оушыны сауатты оу дадысын алыптастыра білгенде ана наты нтижеге ол жеткізе алады.
Оу сауаттылыыны 3 рамдауышы (жадай, мтін, аспект) бойынша оушыларды мтіндермен жмыстандырып, сол мтіндердегі шынайы мысалдарды нерлым кбірек табуа жмыстандыру арылы мтін типін зерттеуге атыстыру, мтінде берілетін орытынды ойды беретін сратар бойынша жмыстар жргізу тиімді. Мтінмен жмыс істеуде: мтіннен апарат алып, оан таырып тадап, мтінні жалпы маынасын беретін тезис рап, графиканы негізгі бліктері мен картаны, суретті масатын тсіндіру, салыстыру жне мтінні сипаты мен трін анытау керек. Мтіннен апарат табу шін оушы мтінді ои отырып, оны негізгі бліктерін айындап, ондаы айтайын деген негізгі ойды табады. Сонымен бірге мтіндегі трлі апаратты салыстырып жне арама-арсы ойып, тезистер арылы орытындылар жасайды.
PISA халыаралы зерттеуінде оу сауаттылыыны ш рамдауышы да тапсырмаларды ішінде беріледі.
олданылып жрген мектеп оулытарындаы кркем мтін тапсырмаларын орындау, детте оыанды трлі ырынан талылап, з болжамдарын сынуды талап етпейді. Сондытан малімдер оулытаы мтіндермен жмыстана отырып, PISA халыаралы зерттеуінде берілетін тестілер дегейіндегі тапсырмалар растырып, кнделікті сабатарында пайдалананы дрыс.
Осы 2012 жылы PISA халыаралы зерттеу тапсырмаларына сйкестендіріліп дайындалан 9-сыныпты аза тілі оулыынан (авторлары: Р.мір, М.Атабаева, Алматы «Мектеп» 2013) мысалдар келтірсек.
Мтін «Ноайлы ордасы» деп аталады.
Ноай ордасыны негізін алаан Едігені баласы Нрадин ханды кран тста (1426 – 1440 жж.) Ноай ордасы тпкілікті алыптасты.
Ноайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий мен Арал теіздерінен азан мен Тюменьге дейінгі жерлерде кшіп жрген. Орданы орталыы – Жайы зеніні саасындаы Сарайшы аласы. Негізгі ксібі кшпелі мал шаруашылыы еді.
Ханазар ханды ран дуірде аза хандыыны сырты жадайында аса ірі тарихи оиа – Ноай ордасыны мселесі болды. Бл кезде батыста кшейе тскен орыс мемлекеті шыыса арай ірге кеейтіп, 1552 жылы азан хандыын, 1556 жылы Астрахан хандыын баындырды. Осы жадайа байланысты Еділ мен Жайы арасындаы лан-байта ірді мекендеген Ноайлы ордасы ыдырай бастады. Ноай ордасын билеген маыт мырзаларыны арасында кімет билігіне таласан феодалды ырыс кшейе тсті. Бл ырыс халы наразылыын тудырды. Ноай ордасы ыдырап, ел ауыр дадарыса шырады.
Ханазар тсында аза хандыыны кшеюі жне халы трмысыны оалуы Ноай ордасына арасты аза тайпаларын ызытырып зіне тартты. Ноай ордасына арасты кшпелі тайпалар – алылар, ыпшатар жне т.б. аза хандыына келіп осылып жатты. Оларды Ханазар хан абыл алып отырды.
Ноай ордасы билеушілеріні бірі Ысмаыл мырза ішкі феодалды ырыста з аасы Жсіп мырзаны лтіреді. Жсіп мырзаны балалары Ысмаыл мырзаа арсы шыты. Сйтіп Ноай ордасында зара ырысан екі топ пайда болды. Ысмаыл тобы Мскеу князъдыына осылуа бой рды. Бл жадайды пайдаланан Ханазар Ноай ордасыны кптеген лысын зіне осып алды.
С.Аманжолов
Мтін бойынша жмыс жасауа келесі сратар сынылады.
1-сра
Ноай ордасы ай кезеде ыдырай бастады?
А. 1440 жылдан кейін
В. 1552 жылы
С. 1556 жылдан кейін
Д. 1556 жылы
Е. 1552 жыла дейін
2-сра
Ноай ордасыны ыдырауына сер еткен андай жадай?
А. Ноай ордасын билеушілерді арасында бірлікті болмауы. Ия/Жо
В. Орыс мемлекетіні азан, Астрахан хандытарын зіне Ия/Жо
баындыруы.
С. Ысмаылды з аасы Жсіпті лтіруі Ия/Жо
Д. Ханазар ханны Ноай ордасыны кптеген лысын Ия/Жо
зіне осып алуы.
Е. Ноай ордасында ырысан екі топты пайда болуы. Ия/Жо
3-сра
Ханазар ханды ран дуірде аза хандыыны сырты жадайында аса ірі оиа Ноай ордасыны мселесі болуыны себебі не деп ойлайсы?
4-сра
Ханазар ханны Ноай ордасыны кптеген лыстарын зіне осып алуын олдайсы ба? Айыптайсы ба? (Неге олдайтыныды немесе неге айыптайтыныды тсіндір)
Малім сабата берілген мтінмен жмысты топты жмыс трінде йымдастыра отырып оушылара мтінді бірлесіп зерттеу жасауа жне з идеяларымен блісуге ммкіндік береді. Оушыларды талдау, синтез, баалау секілді дадыларын пайдалануына, дамытуына ыпал етеді. Оушыларды апаратты іздеуге жне крделі мселелерді з бетінше тсінуге ынталандырады. Жалпы аланда оу сауаттылыыны аспект рамдауышыны «апарат іздеу», «кеінен тсінуді алыптастыру», «интерпретациялауды дамыту», «мтін мазмнын крсету жне баалау», «мтін нысанын крсету жне баалау» жмыстары жргізіледі.
Келесі жмыс жасалатын мтін «Трт ыз» деп аталады.
Бларды тртеуі де жмысшы ыздар, тртеуі де оушылар. Тртеуі де трт тамшы судай, бір-біріне сас. сіресе оларды бір-біріне сас ететін нрсе – баытты, уанышты мір. Бл мірге тртеуі де орта....
Біз лкен тасты стінде трмыз. Блта оранан Алматы шыы. Сарырап аан тау зені. Алматы шыына адала арап Мариям тр. Шашын кейін арай бір сілкіп тастады...
Мені ойыма ататы Варбизон тобынан шыан француз суретшісіні «Батыл йел» деген суреті тсті. Ол былай еді:
... Толыан теіз. Кішкене айытаы жалыз йел. Тпсіз, шексіз толын ... алыста, кк жиекте блттар. Толын айыты исайтып, аударуа таалан. йел исайып лап бара жатан айыты есіп бара жатыр. Тсінде бір тамшы да орыныш белгісі жо. Кзі аларып кеткен, біра бл рейі шанды емес – бірбеттіліе, батырлы. Ерні тістеулі, біра бл кініш емес – ашу. Долы, тпсіз толынны йелді шаына алуына секунд алан... Бл – сондай ыл стінде тран жадай...
Шынында, йел мір толынында дл осындай кйде болмап па еді? Алатауды бауырында, кп аашты ішінде, аын суды жаасында Мариям тр. Баытты, уанышты Мариям!!! «...Рембрандт, Рафаель, Роберт Оуэн, Полсинак, Илья Репин, Серовты осындай натуршицасы болып па еді?»-дейді жолдасым.
Дрыс-а, мндай уанышты, баытты, айратты, ажырлы йелдерді ешандай суретші, жазушы брын крген емес. Блар – тіпті жаа жерді басып, жаы дуірде туан жаа адамдар.
«Шынды фантазиядан да тамаша», - дейді Эдгар По. Бл – дрыс. Бізді осы кнгі шынды фантазиядан да асып тсті. Ататы Жюль Верн, Уэлстерді фантазиялары артта алды. Бл жадай, сіресе бізді адамдардан айын крінеді. Бан бізді аза ыздары демі длел бола алады...
С. Ерубаев
Мтін бойынша жмыс жасауа келесі сратар сынылады.
1-сра
гімеде Мариям ай жерде тр?
а. Толыан теізді жаасында
в. лкен тасты стінде
с. Алатауды бауырында
д. Аын суды жаасында
е. Алматы шыында
2-сра
Жолдасыны: "...Рембрандт, Рафаель, Роберт Оуэн, Полсинак, Илья Репин, Серовты осындай натуршицасы болып па еді? "-деп срау себебі не?
3-сра
"Бан бізді аза йелдері демі длел бола алады..."-деген соы сйлемдегі авторды ойын алай, андай длелдер келтіре отырып аятар еді?
Бл мтінде оу сауаттылыыны аспект рамдауышы бойынша 1-сра жабы сраа жатады, себебі оушы берілген дайын жауапты бірін белгілей салады. Аспект рамдауышыны «апарат іздеу, ол жеткізу жне алу» бойынша 2-сра жне аспект рамдауышыны «мтін мазмнын крсету жне баалау» бойынша 3-сра ашы сраа жатады, себебі мтіннен алатын дайын жауап жо, оушы зінше ой орытып, тапсырманы з бетінше орындайды, яни интерпретациялауды дамыту бойынша жмыстанады (Интерпретация - ызыушылы тудыратын ерекше дадылар, кзарастар немесе кейде логикалы орытынды). 3-срата оушы мтінді зі аятайды, мірлік жадайлармен байланыстыра отырып, зерделейді.
р оушы осылай оу сауаттылыыны 3 рамдауышы: Мтін, Жадай, Аспект тсініктерін кнделікті сабата оып, тсініп, тапсырмаларын мият орындауа йренеді. Ол шін малім мтін бойынша дайындаан тапсырмаларын жйелі олданып жмыстануы керек.
Малімні функционалды оу сауаттылыын дамыту масатында мтінмен жргізілетін осындай жмыстарыны нтижесінде оушыларды мтінді тсініп ои білуі мен есте сатауы, мтінні рылымды ерекшеліктері туралы білуі, оны тжірибесіде пайдалану дадысы мен мтінні трлері бойынша ауызша, жазбаша жеткізу дадылары алыптасады.
Дебиеттер.