Тіл дедік, сйлеу дедік, ал енді сйлеу дебі дегеніміз не?

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫЫ МИНИСТРЛІГІ

АЛМАТЫ АГРАРЛЫ КОЛЛЕДЖІ

 

РЕФЕРАТ

 

 

Таырыбы: Сйлеу мдениеті

Орындаан:В.Н-101 тобыны студенті

алы Досым

Тексерген:...........................................

 

 

 

Алматы 2016 жыл

Мазмны

 

Кіріспе

І Негізгі блім

1.1 Тіл мдениеті

1.2 Тіл дедік, сйлеу дедік, ал енді сйлеу дебі дегеніміз не?

Орытынды

Пайдаланылан дебиеттер

 

Кіріспе

 

Сйлеу – адам санасыны басты белгісі. Тіл, сйлеу ежелден бері жеке адамны, оамны ой-санасын дамытып, жетілдіруде аса маызды рл атарады. Сз ойлы да мнерлі болуы тиіс. йтпесе, ол кздеген масатына жете алмайды. Халымыз мнді сйлейтіндерді «сзі мірді оындай екен» деп дріптейді. Ал Ж. Баласан «аыл-ойды кркі – тіл, тілді кркі – сз» деп тауып айтан

Кне замандаы мдениет ошатарыны бірі – шумерлерді тас табатарына былай деп жазылан екен: «…аузыа абай бол, ккейдегі ойды айтуа асыпа, ойланбай сйлесе, опы жейсі…», ал мексика халытарында «сйлегенде сабыр сатаан жн, асыып-аптыпа, ызбаланба, дауысыды ктерме, сзі орынды да рымтал болсын» десе, нді заында «андай бір иын жадайда да балаат сзге тыйым салынады, ккейге онымды, кілге намды сздер ана айтылсын» делінген. Бл адамны сйлеу тіліні адам міріндегі маызын, жнімен сйлей білуді ажет екенін, сзді діретін мойындаудан туан жауапкершілік

 

І Негізгі блім

Тіл мдениеті

 

Сйлеу мдениеті спейінше жоары

аыл мдениетіне жетуге болмайды.

Теплов Б.

 

Тіл – жанды былыс. Тіл мдениеті дегеніміз – бір араанда, тілдік норманы сатап сйлеу, дрыс жазу деген тсінік. Алайда бл ым-тсінікке дл з маынасында тереірек ой жіберсек, сздік оры дамыан оралымды, бай тілді лт мртебесін асататып, халына ызмет ету шін арапайым сйлеу тілінен бастап, сан трлі бояуа аныан тілге айналуы сатысында соншалыты иын алыптасу кезеі жатыр.

Тіл мдениетіне барар жолды бастауы – сйлей білу. Тіл адамзатты бір-бірімен пікірлесуін, тсінісуін амтамасыз ете келіп, тілдік арым-атынасты іс жзіне асырады. Тілдік атынас – адамны ойлау, пайымдау, сйлеу, тыдау, тсінісу, айту, пікірлесу, т.б. рекетіне тікелей атысты былыс.

Ойды тілі – сз. Біз сз арылы ана неше трлі ойларымызды сырта білдіре аламыз. Сзді абылдау жне оны ыну бір-бірімен тыыз байланысты. Адам баласыны сана-сезіміні дамуында дыбысты тілді пайда болуыны маызы зор болды.

Сйлеу – адам санасыны басты белгісі. Тіл, сйлеу ежелден бері жеке адамны, оамны ой-санасын дамытып, жетілдіруде аса маызды рл атарады. Сз ойлы да мнерлі болуы тиіс. йтпесе, ол кздеген масатына жете алмайды. Халымыз мнді сйлейтіндерді «сзі мірді оындай екен» деп дріптейді. Ал Ж. Баласан «аыл-ойды кркі – тіл, тілді кркі – сз» деп тауып айтан

Кне замандаы мдениет ошатарыны бірі – шумерлерді тас табатарына былай деп жазылан екен: «…аузыа абай бол, ккейдегі ойды айтуа асыпа, ойланбай сйлесе, опы жейсі…», ал мексика халытарында «сйлегенде сабыр сатаан жн, асыып-аптыпа, ызбаланба, дауысыды ктерме, сзі орынды да рымтал болсын» десе, нді заында «андай бір иын жадайда да балаат сзге тыйым салынады, ккейге онымды, кілге намды сздер ана айтылсын» делінген. Бл адамны сйлеу тіліні адам міріндегі маызын, жнімен сйлей білуді ажет екенін, сзді діретін мойындаудан туан жауапкершілік

 

Тіл дедік, сйлеу дедік, ал енді сйлеу дебі дегеніміз не?

 

Сйлеу дебі аыл. speech etiquette – Тіл практикасыны лтты, зіндік ерекшеліктерге ие аидалары; бл ережелер гімелесушімен «сыпайы, биязы» байланыс жасауа (байланысты орнату, оны олдап отыру, байланысты тотату) оам тарапынан бекітілген алыпты нысандар мен тілдік бірліктер жйесі арылы жзеге асырылады. Сйлеу дебіні жадаяттары ретінде назар аудару жне назарды зіне аудару, амандасу, танысу, шаыру, тініш, кеес беру, сыныс жасау, келісу, арсы болу, кешірім срау, кіл айту, ошемет сз айту, ттытау, оштасу жне т.б. трлерді атауа болады.

Адамны мдени тла ретіндегі табиатын зерттеуші алымдар, адамны мдениеттілігі мен адамны асиетін тсіндіру шін сол адамны скен, нген, трбиеленген ортасында алан тлім-трбиесі негіз болатындыын айтады. Адам – оам кілі, белгілі бір ортаны саналы тласы. оамды арым-атынасты ішінде адамны трлі субъекті не объектімен арым-атынасында тілді орны рдайым басты рлде болады. Адамдар арасындаы арым-атынаста сыпайылы, кішіпейілділік пен адамгершілік асиеттер тіл арылы крініс табады. Сйлеуші жаты тыдаушыа деген рмет-адіріні аншалыты дрежеде екені де сз жмсалым арылы беріледі. «Тіл барлы заттар мен былыстарды, т.б. таным белгілерді ынуа кмектеседі. Адамны рухы мен ішкі эмоциясын, сондай-а, адамды арым-атынастан туан адами сыпайылыты да айын крсетеді».

Сыпайылы аыл. politeness – гімеге атысушыларды Тілдік практикасыны крінісі; бір-біріне рмет крсетуді дістері; мыс., Сен-Сіз есімдіктерін, гімеге атысушыны лауазымын, атаын (мыс., доктор, профессор), азіргі кезде сйлеу этикетіні (дебіні) мдениетін крсететін ханым, мырза сздерін, гімеге атысушыны з ісіне, ксібіне осан лесін крсететін (мыс., дебиетті асаалы) шынайы ошемет сздер мен сз тіркестерін гіме барысында осып отыру сыпайылыты белгісі болып саналады.

Сйлеу дебі арым-атынаста, оамды орындарда, жалпы з елімізде сирек саталады. Кптеген студенттер ойын жеткізе алмай ысыланда аузыма сз тспей тр, тілімні шында тр, ккірегімде брі сайрап тр, айтуа тілім жетпей тр деп мспірлікке рынады.

Сондытан да бірінші мселе: сйлеу дебін алыптастыратын сйлеу сапаларын рдайым ескеру ажет. Сйлеуді сапаларына кіретіндер: мінсіздігі, тазалыы, байлыы, длдігі, исындылыы, мнерлілігі, бейнелілігі, серлілігі, орындылыы, тсініктілігі.

Студент тілінде болатын кемшіліктерді себептері:

1. Ортаны сері;

а) студентті сйлеуіне жергілікті тіл немесе баса тіл сер етеді

) кшені сері (дрекі, былапыт тіл)

2. Сйлеу дадыларыны жотыы (оу орныны тіл дамытуа немрайлы арауы);

3. Жекелеген студент тіліндегі кемшілік (сааулы, быдыты, мыылды т.б.)

«Сйлей білу – нер». Бл нерді ажымай-талмай, здіксіз, жан-жаты ізденіп, зін-зі баптап, машытану арылы игеруге болады.

рбір тла оамда белгілі бір орынды иемденеді жне наты міндеттерді атарады, ол шін соан сйкес оны ытары мен міндеттері, яни белгілі бір леуметтік мртебесі болады. леуметтік мртебе адамны лкен леуметтік топты кілі ретінде (маманды, тап, лт, жыныс, жас млшері, дін) оамдаы орны.

леуметтік мртебе аыл. social status – ытарын, міндеттерін жне мінез-лыты зара алмасу кезегін (оны ішінде Тіл практикасы да) амтитын, оамны леуметтік рылымындаы жеке адамны орны, жадайы.

леуметтік мртебе з кезегінде адамны дниеге келген стінен белгіленген, яни субъектінен туелсіз, туаннан саталатын мртебе: нсілі, жынысы, лты жне ол жеткен, яни индивидті з кшімен жеткен мртебесі болып блінеді. Кейде индивидті аралас мртебесі де болады. Ол жоарыда аталан мртебелерді екі белгісінен трады. детте бір тланы зінде бірнеше мртебе болады. Тла екі немесе одан да кп леуметтік топтарды, институттарды, ауымдастытарды, йымдарды, т.б. субъектісі болып табылады. Мысалы, тла: еркек, ке, кйеу, бала, оытушы, профессор, ылым докторы, редколлегия мшесі, т.б. Бір адам ртрлі адамдара атынасына сйкес арама-арсы мртебені де иеленеді, айталы, тла зіні балалары шін – ке, ал зіні анасы шін ол – лы болады. Біра сол мртебелерді бірі адамны оамдаы ахуалын анытайтын негізгі, басты мртебе болып саналады. Мндай мртебе кбіне-кп негізгі жмыс орнындаы ызметпен байланысты болады. Мысалы, ер адам шін негізгі жмыс орнымен аныталады: банк директоры, загер, жмысшы, ал йел адам шін – трылыты жерімен айындалады. Бдан да баса нсалары болуы ммкін. Бл басты мртебені салыстырмалы екенін крсетеді, оны жыныса, нсілге немесе мамандыа байланысты емес екендігін аны крсетеді. Таы да бір лкен ерекшелік – тланы сйлеу дебімен байланысты. Яни, тланы тілі, сзі, сйлеу дебі оны леуметтік мртебесін анытауда лкен рл атарады.

Адамдарды бір-бірімен арым-атынас ралдарыны ішіндегі мірде ке олданылатыны жне аса маыздысы – тіл. Сондытан адамдар арасындаы атынас мдениеті туралы айта отырып, сз мдениетіне сопай кету ммкін емес.

Сз мдениеті, біріншіден, ауызекі тіл мдениеті жне жазба тіл мдениеті болып екіге блінеді.

Ауызекі сйлеу тіліні де жазба тіліні де бастау негізі – белгілі бір лтты дстрімен сабатасан жалпы халыты тілі. Ауызекі сйлесу кезінде жеке адамдар зіні мінез – лын крсетеді. Сондытан да сйлеу, сйлесе білу нер, мдениеттілікті белгісі. Тілдік норманы жйесін толы сатайтын жазба тіл. Соны ішінде жазба деби тіл. Жазба деби тіл – жазу арылы бнлгілі жйеге тскен жазу дстрі мен р трлі жазба дебиетіні негізінде алыптасан, траты нормалары, стильдік – жанрлы тарматары бар тілді трі.

Екіншіден, сз мдениеті сзді дрыс олдану (сз дрыстыы) жне сзді бедерлі жмсау (сз шеберлігі) деген екі сатыдан трады.

Сз дрыстыы зіргі деби тілді жртшылы таныан, лгі ттан нормасын стану дегенді білдірсе, сз шеберлігі тек нормаа тн дрыстыты ана білдірмейді, сонымен атар алуан трлі тілдік амал-тсілдеріні ішінен маына, стильдік жаынан аса дл, тымды трін талау дегенге негізделеді. Бл жерде сзге дрыс не брыс деген баа берілмейді. Сз “длірек”, “айыныра” деп бааланады.

Тіл аны болмас, ой аны емес деген сз. Тіл – ойды айнасы. Тілдегі сауатсызды – адамны жалпы сауатсыздыыны, мдениеті тмендігіні крінісі, рухани байлыыны лсіздігі.

Сз мдениеті орыс. Культура речи — деби тілді ауызша трлеріне тн нормаларын игеру, тілдік амал-тсілдерді айтылатын ойды масатына сай орнымен олдана білу, сйлеуде мдениеттілік, дептілік таныту. Сз мдениеті азіргі деби тілді жртшылык таныан, лгі тутан нормаларын жеке адамдарды сатауын талап етеді. Сйлеуде диалектизмдерді, арапайым, дрекі сздерді, варваризмдерді олдану, орынсыз кп сйлеу, бір пікірді айталау беру, зіне зі сілтеме жасау, асатап сйлеу, дене имылдарын араластыра беру. Сз мдениетіне жатпайды. Кірме сздерді орынсыз жмсай беру, сіреспе рылымдарды олдану Сз мдениетіне нсан келтіреді. Сз мдениеті сйлеу дебі деген ыммен штасып жатыр. Сз мдениеті теориясыны дамуында лексикография, сіресе нормативті тсіндірме сздіктер, орфоэпиялы, орфографиялы, синонимдік т. б. арнаулы сздіктер манызды орын алады. аза тіліндегі Сз мдениетіні дамуына ауыз дебиетіні кілдері жне Абай, М. уезов, . Мсірепов, т.б. шыармаларыны ыпалы зор болды. аза тіл білімінде Сз мдениетіні мселелерін А. Байтрсынлы,М. Балааев, Р. Сыздыова т. б. алымдар зерттеді. Кенестік орыс тіл білімінде Сз мдениетіні теориялы мселелерін Л. В. Щерба, В. В. Виноградов, Г. О. Винокур, Р. И. Аванесов, С И. Ожегов, Ф. П. Филин т. б. зерттеді. Сз дрыстыы, байлыы, тазалыы, крнекілігі –сйлеу мдениеті. Ал сйлеу мдениетіні е жоары сатысы – шешендік нер.

Еліміз егемендік алып, кк байраымыз ккте желбіреп, елтабамыз елдігімізді айындап, нранымыз аса шыралып, ел алдына масат ойып, баытын айындар жолды тадап, жарын болашаа бет бран шата е басты назарда стаанымыз – лтты ндылытарымызды жаырту, тілімізді биік тырдан кру, сз мдениетін, шешендік нерімізді дамыту, бсекеге абілетті, сйлеу мдениеті жоары ел болу екені баршамыза млім болды. Міне, егемендік алан 20 жыл ішінде еліміз межедегіден де арты іс тындырды. Бл аза лтына ана тн асиет. Жетістігіміз шан – теіз.
Жоалтанымызды айта тауып, тілімізді дамытып ескімізді жаартты. лтымызды згеден ерекше абілетті, дарынды, ынтымаы, бірлігі жарасып,
батыр, мыты ел екенін бгінде лем аренасына шыып таы бір мрте паш еттік. Бл біз шін зор уаныш. Ал, осы рлеу, ркендеу жылдары халымыз, біз, кейінгі рпа з еншімізге ана бйыран баа жетпес ешбір елді тіл байлыы те тспес «сз байлыымызды, саф алтын – сз нерімізді, шешендік нерімізді» дамытуа аншалыты ат салысып, андай лес осты,

орытынды

 

Еліміз егемендік алып, кк байраымыз ккте желбіреп, елтабамыз елдігімізді айындап, нранымыз аса шыралып, ел алдына масат ойып, баытын айындар жолды тадап, жарын болашаа бет бран шата е басты назарда стаанымыз – лтты ндылытарымызды жаырту, тілімізді биік тырдан кру, сз мдениетін, шешендік нерімізді дамыту, бсекеге абілетті, сйлеу мдениеті жоары ел болу екені баршамыза млім болды. Міне, егемендік алан 20 жыл ішінде еліміз межедегіден де арты іс тындырды. Бл аза лтына ана тн асиет. Жетістігіміз шан – теіз.
Жоалтанымызды айта тауып, тілімізді дамытып ескімізді жаартты. лтымызды згеден ерекше абілетті, дарынды, ынтымаы, бірлігі жарасып,
батыр, мыты ел екенін бгінде лем аренасына шыып таы бір мрте паш еттік. Бл біз шін зор уаныш. Ал, осы рлеу, ркендеу жылдары халымыз, біз, кейінгі рпа з еншімізге ана бйыран баа жетпес ешбір елді тіл байлыы те тспес «сз байлыымызды, саф алтын – сз нерімізді, шешендік нерімізді» дамытуа аншалыты ат салысып, андай лес осты,