Тірек сздер: лингвистика, фонетика, философия, логика, филология

1. Тіл біліміні обьектісі.Тіл білімі - дербес ылымны бірі. Оны, детте, тіл ылымы деп те, лингвистика деп те атайды. Демек, тіл білімі, тіл ылымы, лингвистика дегендер синонимдер. Тіл біліміні немссе лингвистиканы зерттейтіні, яни объектісі - тіл, адамзатты сйлеу тілі, дыбысты тілі. Тіл - адамдар арасындаы пікір алысу, зара тсінісу ралы. Кез келген тіл адамдар шін, зіні ортасы шін, яни оам шін ызмет етеді. Ешбір оам тілсіз мір сре алмайды. ысасы, оамсыз ешбір тіл болмайды, тілсіз ешбір оам болмайды.

Дние жзінде халы та, соан орай, тіл де кп. алымдар соы кездерге дейін дние жзінде екі мынан астам немесе ш мыдай тіл бар деп келген еді. 1980 жылы Герман Федерациялы Республикасында жарияланан малматтара араанда, дние жзінде 5661 тіл бар. Тіл саныны мншалыты кбейіп кетуі Азия, Африка, Латын Америкасы, Океанияны кптеген алыс ткпірлерінде адам саны жаынан аз болса да, толып жатан этникалы топтар тілдеріні бар екендігіні аныталандыынан. Біра оларды ішінде 1400-ден астамы не млдем дами алмай алан, не бл кнде кне, лі тілге айналып кеткен. ГФР алымдарыны айтуынша, сол 5661 тілді 4200-і- жеке, дербес тілдер. Ал оларды ішінде бірсыдыры тп-туір, кеірек те жасыра зерттелінгендері - бес жздейі ана.

2. Тіл біліміні баса ылымдармен байланысы.ылым атаулы, детте, екі топа блінеді: оны бірі - жаратылыс тану ылымдары, екіншісі - оамдык ылымдар. ылым атаулыны блайша екі лкен топка блінуі, сайып келгенде, оларды нені зерттейтіндігімен байланысты. Шынды болмыстаы былыстарды бір тобы материалды былыстар, жаратылыс былыстары болса, екінші тобы - оамды былыстар. Материалды былыстарды, жаратылыс былыстарын жаратылыс тану ылымдары (физика, химия, биология, математика жне осылардан блініп шыан баса ылымдар) зерттесе, адам баласы оамындаы былыстарды (яни оамды былыстарды) оамды ылымдар (тарих, философия, саяси экономия, за ылымдары жне т. б.) зерттейді.

Тіл білімі ылымдарды осы аталан екі тобыны (жаратылыс тану ылымдары, оамды ылымдарды) айсысына жатады? Бл мселе ылым тарихында трліше аралып, осыан орай, трліше шешіліп келеді. Мысалы, XIX асырда кейбір алымдар тілді жаратылыс былыстарыны атарына жаткызды да, осыан орай, тілді зерттейтін тіл білімін де жаратылыс тану ылымдарыны атарына осты. Неміс лингвисі Август Шлейхер (1821—1868) дл осындай пікірде болып, тілді тірі организм сияты былыс деп есептеді. Оны пікірінше, тіл де тірі организмше туады, седі, артайып тозады, леді. Август Шлейхер тілді биологиялы былыстарды атарына жатыза келіп, оны (тілді) зерттейтін тіл білімін де жаратылыс тану ылымдарыны атарына осты. Алайда, Август Шлейхерді бл тжырымы млде ате. Блай дейтініміз: тіл мен тірі организмні арасында тбірлі айырмашылытар бар. Тірі организмні луі биологиялы трыдан болмай ойылмайтын шарасызды. Ал тіл андай бір тірі организмнен болсын анарлым за мір среді. Тіл з дамуыны ішкі задары бойынша дамып отырады, біра оны тірі организм сияты луі шарт емес. Тірі организм биологиялы былыстарды атарына жатса, тіл оамды былыстарды атарына атады. Тіл - оамды былыс, сондытан оны зерттейтін ылым-тілі білімі де оамды ылымдарды атарынан орын алады.

Тіл білімі - оамды ылым жне баса ылымдармен тыыз байланысты сала.Тіл - оамны дамуы мен кресіні де ралы. зі оамды боландытан, лингвистика баса да оамдык ылымдармен оян-олты байланыста болады. Соларды ішіндегі е бастысы - философия.

Бір ескертер жйт, баяы заманны зінде-а, бізді жыл санауымыздан кп асыр брын-а, тіл мселелері ылымдармен оян-олты байланыста болады. Соларды блімі деп есептелген. Шынында да, тіл туралы ылымны философиямеп тыыз байланысты екені азірде де ркімге аян. йткені философия - адамны рухани да, табии да кзін ашушы лы кш. Философия р ылыма жн сілтеп, баыт береді. Мселен, тіл білімі шешетін коптеген проблемалар бар дедік, Олар - тілді мні туралы мселе; тіл мен ойлауды байланысы туралы мселе; тілдегі мазмн мен форма туралы мселе; тілді тарихи дамуы туралы мселе т. б. Блар сияты лкен де проблемалы мселелерді шешу бір ана тіл біліміні олынан келмейді, ол философияа, «ылымдарды ылымына» сйеніп барып тжырымдайды.

Тіл мен ойлауды бірлігі, логикалы жне лингвистиикалы единицалардыд арым-атынасы - ым мен сз, байымдау мен сйлем, логикалы жне грамматикалы категориялар т. б. мселелер тіл білімін логикамен байланыстырады. Логика - ойлау формалары мен задары туралы ілім. Сондытан ол тіл біліміні дамуына айрыша сер етеді. Грамматика мен терминологияны кптеген аидалары логика іліміні сері арылы алыптасты. Логиканы тіл білімімен байланысы ерте кезден-а белгілі. Бір кездерде грамматика саласында логикалы грамматика деген баыт та болды. Бл баыт тілдік талдауларды логикалы трыдан арастыратын. азіргі тіл білімі логикалы жне тілдік былыстардыд ара-жігін ата трде ескере отырып, логика жетістіктерін мол пайдаланады.

Тіл білімі психологияменбайланысты. йткені психология адамны психикасын, адамны ойлау задарын тексереді. Психология адамны сйлеу процесін, абылдау, тсіну задылытарын, сз маыналарын ауыстырып олдану сияты жайларды мнін, сйлеу масатына арай сйлем трлеріні мнін т. б. тсінуді жеілдетеді. Соы. кездерде адамны сйлеу ызметін арнайы зерттейтін ілім - психолингвистика дамып келеді.

Тілді азіргі жайын, оны даму задылытарын тарихи трыдан зерттегенде ана дрыс тсініп, танып-білуге болады. йткені тіл тарихы сол тілді жасаушы, олданушы халы тарихымен тыыз байланысты. Сондытан тіл білімі тарихылымымен, этнографиямен(гректі еtоs+ргарпо -халы туралы жазамын деген сздері), археологиямен (гректі агсаіІоgіа - ежелгі туралы гіме деген сзі), антропологиямен (гректі аntгороs -адам туралы ілім деген сзі) оян-олты ынтымата болып келеді.

Дріс №2