Тілді оамды мні жне оны жйесі мен рылымы

Жоспар:

Тілді анытамасы мен оамды ызметі

Тіл жне ойлау

Синхрония мен диахрония

Тірек сздер: диахрония, синхрония, логика, социолингвистика,психолингвистика

Тілді табиаты, оамды, леуметтік мні жне ызметі деген мселелер - соцлингвистиканы лкен проблемаларыны бірі. Кеес лингвистикасы бл проблеманы біздід асырды 20-жылдарында-а арнайы зерттей бастады. Ал американ тіл білімінде бл проблема елуінші жылдарда ана ола алына бастады. Бл жнінде американ лингвистеріні зі де мойындайды.

Солай бола тра, тілді оамды табиаты туралы мселе жнінде р кезде-а айтыстар, пікір таластары туан. Мселен, тіл - биологиялы былыс па, жо, лде леуметтік жадаймен байланысты ма деген мселе алашы компаративистерді де біраз ойландыран. Мселен, Франц Бопп: тіл - биологиялы организм деп топшылаан. Бл пікірді сіресе А. Шлейхер атты олдаган, Шлейхер «Дарвин теориясы жне тіл туралы ылым» атты ебегінде табиат дамуын тілге кеп таа салды. Шлейхерше, тіл де организм сияты седі, шеді; табиат дамуы ш трлі (кристалл дуірі, сімдік дуірі, жан-жануарлар дуірі) болса, тіл де сондай, тіл де осылайша да мыан. Бл, бір жаынан, тіл - биологиялы былыс та, екінші жаынан, тіл мрагерлік жолмен болатын, яни адамны зінде болатын биологиялы мні бар нрсе деген сз. рине, бл дрыс емес, тіл - атадан балаа йретілетін рал. Жаа туан жас бала з ата-анасыны тілінде сйлеуі де ммкін, сйлемеуі де ммкін. Жаа туан жас бала зі скен ортаны тілінде сйлейді.

Лингвистерді енді бір тобы тілді психикалы былыс деп тсіндірді. Мны мнісі: тіл - дай тааланы жаратан нрсесі немесе адамзатты рухыны крінісі деген сз еді. Егерде тіл рухты крінісі болса, р адамны жеке-жеке тілі болан болар еді. Жеке адам тілі з айналасынан, з ортасынан тыс дамыан болар еді. рине, мірде олай болмайды. Жеке адам тілі жымда ана туады, жымда ана дамиды, жым тілі серімен дамиды. Шындыында, адамдар бір-бірімен тіл арылы сйлеседі.

Тіл деген сзді зі де азір омоним:

· тіл - адам организміні - ауызы ішіндегі е жылжымалы органыны бірі;

· тіл - адамдар арасындаы коммуникативтік атынас ралы;

· тіл - адамдарды арым-атынас ралы;

· тіл - адамдарды арым-атынас ралы болумен бірге, оларды ой-сезімін бір-біріне жеткізуші ралы;

· тіл - адамдарды дыбысты, лексикалы, грамматикалы ралдарыны жйесі.

Тіл деген сзді бірінші маынасы (сйлеу органы атыны бірі), орган ретінде, тілді биологиялы жне физиологиялы маынасымен байланысты болса, екінші маынадаы тіл рі биологиялы, рі леуметтік маынада ынылып жр. Олай болса, атынас ралы, ой-сезімді білдіру, оны біреуге жеткізу ралы ретінде, тіл - оамды айрыша былыс (феномен), ал шыу органы жаынан тіл - биология мен физиология зерттейтін объект.

Сйтіп, тіл биологиялы та былыс емес, организм де емес. Тіл нсілге байланысты да былыс емес. Тіл -адамны ортасына, жымына байланысты былыс. Тілді ортаа, жыма, оама байланысты екеніне кз жеткізу шін толып жатан мысалдар келтіруге болады.

Адам ортасында, адам оамында спеген адамда тіл болмайды. Ондайларды адам оамына айтадан аланны зінде де тілге, адама тн асиеттерге йретуді зі иын крінеді. Есейіп-атпаан шаында хайуанат алпында седі. Бл жнінде болан шындытар да, аыз-гімелер де кп.

Соны бірі-1920 ж. Индия жерінде асыр гірінен табылан екі ыз - Амала мен Камала хикаясы. асыр гірінен алынанда, Амала екі жасар, Камала жеті-сегіз жасар екен. Екеуі де трт аятап жретін крінеді. Шыаратын дыбыстары асырды ырылына сайды. Камала тнде лиды екен. Кндіз бетін абыра жаа аратып алып, брышта отырып йытайды. Кигізген киімді айырып тастайды. Тнде, тн араылыын жасы креді екен. Алашы кездерде оттан, жарытан, судан лердей оратын болыпты. Камала екі жылдан кейін ана трегеп труа зер йреніпті. Алты жылдан кейін ана жруге жарапты. Онда да трт аятап жгіреді екен. Трт жыл ішінде алты-а сз, жеті жылда 45-а сз йреніпті. Амала адам олына келген со, біраздан кейін тифпен ауырып ліпті. Ал 7-8 жыл адам олында - Сингх дегеп священникті олында трбиеленген Камала, аыры, наыз адамды алыпа келе алмапты.

Осындай екінші бір гіме - Раму туралы. 1954 жылды атарында таы да сол Индияны бір алашыыны вокзалы маынан кір-ожала, адам тектес бір тіршілік иесі ола тседі. Шамасы, ол асырлар йірінен алып ойан болса керек. Трт аятап имылдайды. Денесіні бір де жері сау емес, аптаан тырты. Бл - л екен. Оан Раму деген ат ойылады. Госпитальа келгенде, дрігерлер мны асырлар ортасында скен бала екенін анытапты. Раму етті шикідей жейді екен, суды итше жалап ішеді, электр жарыына те сезімтал, ашулы ырылдар шыарады. Ол ш айдан кейін зін ктушілерге йрене бастайды, ойыншытара арайтын болыпты. Біра баланы ой-абілеті тіптен тмен, тіптен жетілмеген, дыбыса бліп сйлеу дегенді йрене алмай-а ойыпты, Жаа мірге - адамдар арасына келгенімен, Раму асыр мен ит крсе болды, .атты уанатын крінеді. сіресе асыр десе, жан-тні алмайтын. дейі зоопаркке, асыр клеткасына апарып крсетсе, асырды атты ызытап, мз-мйрам болады екен, солармен бірге клеткада алма ойы болыпты. Раму асырлар ортасында 8 жыл болан екен, тіпті 16 жаса келгенні зінде тілге йрене алмай-а ойса керек.

Адам ортасыны кші дегенге таы бір мысал - Жюль Вернні «Сырлы аралындаы» Айртонны басынан кешкен ызылыты тарих: Колонистер жападан-жалыз, жан аяы баспаан аралда бден жабайы болып кеткен адамды - Айртонды тауып алады, Оны бір кезде жасаан ылмысы шін жан жрмейтін арала тастап кеткен екен. оамдас-ауымдастарынан айрылан Айртон бірте-бірте адамша мір сруден алады, адамша ойлау абілетінен айырылады, сйлеуден алады. йткені маайында тіл ататын жан жо. зін тауып алан азантай адамдар арасына айтадан тскеннен кейін оан бірте-бірте ойлау абілеті айта пайда болып сйлей бастайды.

Бл жерде Айртонны асыр асыраан немесе клеткада баылан балалардан андай айырмасы бар деген сра тууы ммкін. Айртонны «асыр балаларынан» айырмасы; ол туаннан бастап адамдар арасында скен, тілді адамдар арасында йренген, адамдар арасында адамды дадылара бден алыптасып, жетілген. Ал «асыр немесе клеткадаы балалар» адамнан туанымен, наыз адам ортасында алыптаспаан, тілі шыатын, тілге йренер кезінде тілі бар жым арасында болмаган, наыз адамды нормалары жо ортаа тап болан.

Тілді негізгі екі ызметі (функциясы) бар екені айын: бірі - тілді аса маызды атынас ралы екендігі; екіншісі - тілді адам ойын алыптастырып, жеткізуші ралекендігі. Тілді басты ызметі - атынас жасау, пікір алысу ызметтерін атару, йткені Маркс пен Энгельсті тсіндіруінше, тіл ажеттіліктен, баса адамдармен арым-атынас жасау мтаждыынан туан. Лингвистикада тілді мндай ызметі коммуникативгік (латынны «атынас», «байланыс» деген сздерінен алынан) функциясы деп аталынады.

Тілді екінші бір басты ызметі - адам ойын алыптастыру жне сол ойды жеткізу ралы болу. йткені тіл ойлаумен тыыз байланысты. Адамзат зін оршаан ортаны ойлау арылы ана тани алады. Марксті сзімен айтанда, тіл - ойлауды жеткізуші рал, «ойлауды негізгі элементі». Адам з ойын тіл арылы ана білдіре алады, оз ойын тіл арылы ана екінші біреулерге жеткізе алады. «Ой шындыы тіл арылы крінеді» (К. Маркс). А.А.Реформатский тілді мндай ызметін экспрессивті (латынны «сйлемше» деген сзінен алынан) функциясы деп те атайды.

Тіл зіні басты-басты, негізгі функцияларымен атар, бірсыпыра баса да ызметтер атарады. Соны бірі -тілді эмотивті (латынны еmoveге, еmоtum - оздыру, аладату, ызытыру маынасындаы сздерден алынан) ызметі. Мны тілді аффективті, эмоционалды, волюнтативті ызметі деп те атай берді. йткені тіл адамны еркі, ішкі кйініш-сйініш, тйсігі мен сезімдерін де білдіре алады. Орыс, аза тілдерінде мндай ымдарды жеткізу шін одаайлар, еліктеуіш сздер, кішірейту-еркелету осымшалары (жрнатары), бйры етіс формалары, интонация мен сздерді орын тртібі тсілдері т. б. олданылады.

Тілдегі толы маыналы дербес (атауыш) сздер заттар мен былыстарды білдіріп, номинативті (латынны «атауыш» деген сзі) ызмет атарады: тау. тас, адам, л, ыз, айтып-айтып жіберді, сйлеп кетті, тндіріп тастады т. 6.

Мнымен бірге тілдегі сздерді кейбір тобы дейктивті(гректі deiko -- крсетіп трмын, сілтеме жасап трмын деген маыналы сзі) ызмет атарады. Мны мнісі: кейбір сздер, мселен, есімдіктер, ыстырма сздер, стеулер, демеуліктер бір затты нсау, соан сілтеу, бірдемеге кіл аудара тсу, оны бадырайта, «тайа таба басып», «соыра тая статандай» ымды білдіру шін олданылады. Ондай сздерді мн-маынасы наты сйлеу жадайында айыныра крінеді. Ондай сздер адам сезіміне тікелей сер етерліктей болып айтылады. Бл жаынан аланда, дейктивті сздер сілтеме жасау, нып, олын шошайту немесе т. б. имылдар арылы тыру, назар аударту тсілдеріне жаын. Мысалдар:-й, сен! Мнда келші, былай отыршы! не, не, ананы арашы! Дрысы, міне, осы... Е, бсе, солай болу керек еді! ашаннан аза халы ер ел еді!.. (С. М.)

Тілдік единицаларды (блшектерді) бірі - фонема, Фонемалар тілдегі сз маынасын сараландырушы, дараландырушы ызмет атарады. Тілдік единицаларды мндай ызметін сигнификативті (латынны signifare - білдіру, байау маыналы сзінен алынан) ызметі деп атайды. Мселен, ал-сал-тал-мал-ал, ток-тк, ара-тара-ара деген сияты сздер маынасын айындаушы - фонемалар, яни тілді маыналы дыбыстары. Бл айтыландарды брі - тілді негізгі жне осымша ызметтері. Осыларды брін топтай келіп, академик В. В. Виноградов тілді огамдык, басты-басты ш трлі ызметі бар деп тжырымдайды: тілді атынас ралы болу функциясы; тілді ойды жеткізуші функциясы; тілді екінші біреуге (басалара) сер ету, ыпал ету функциясы.

Адамзатты бір-бірімен арым-атынас жасайтын, з ойын алыптастырып, басалара жеткізетін бірден-бір ралы - дыбысты тіліні «кмекшілері» де бар. Халытарды дыбысты тілдеріне осымша атынас ралды бірі - мдениеті дамыан елдерді жазу нері. Ал жазуды зі талай тарихты бастан кешірген. Клинопись, пиктография, идеография, буын жазуы, дыбыс жазуыны т. б. асырлар бойы тарихы бар. детте, дыбысты тілді, длірек айтса, сйлеуді екі трі - екі формасы бар дейміз: бірі - ауызекі сйлеу тілі, екіншісі - деби тілді жазбаша формасы. Адамдарды алашы тілі - ауызекі сйлеу (дыбысты) тілі; ал жазба тіл - екінші, кейінірек шыан, адамдарды «здері ойлап тапан тілі».

Дріс №3