Тірек сздер: эмоция, логика, экспрессия, комуникативтілік, теория

Тілді шыуы туралы теориялар. Дыбыска еліктеу теориясы. рбір тілді лексикасында еліктеуіш сздер боланмен, андай тілді болсын лексикасыны негізін олар айындай алмайды, олар тіпті лексикаа негізгі тірек те, йыты да бола алмайды. Бл теория тілді шыуын дыбыса еліктеуге теліп, тілді пайда болуыны леуметтік себебін ескермейді. Дыбыска еліктеу теориясын жатаушылар тілді оамды былыс емес, табиат былысы, «табиатты сыйы» деп арайды. Шындыында тіл оамны жемісі, ол атынас жасау ажеттілігінен туан.

Дыбыска еліктеу теориясымен бірге XVIII-XX асырларда ке таралан теорияларды бірі - тілді шыуыны эмоциональды теориясы. Бл теорияны жатай келіп, Д.Ж. Руссо (1712-1778) тілдерді шыуы туралы трактатында «кштарлы дауысты алашы дыбыстарын шыарды», «алашкы тілдер нді, сазды болып, кейінде арапайым тілдерге айналды» деп жазды. Блай деп тжырымдау тілді дамуын ате тсінуден болан.

Ж.Ж..Руссоны «эмоциональды теориясы» XIX-XX асырларда одаай теориясынакеліп ласты. Бл теория бойынша алашы адамдар айналадаы заттармен танысанда, здеріні сезімдер мен алан серлерін еріксіз шыарылан дыбыстар - одаайлармен білдірген. Одаай теориясы бойынша, р трлі эмоцияны білдіретін еріксіз шыарылан дыбыстар заттарды атауларына айналып, осыдан келіп тіл пайда болан. Одаай теориясын жатаушыларды бірі - орыс лингвисі Д. Н. Кудрявский (1887—1920) одаайлар адамны «ен алашы сздері» болды; одаайларда дыбыс, леп, маына алашында бір-біріне кірігіп, кейін де одаайларды сзге айналу барысында дыбыс пен маына бір-бірінен ажырасты деп тжырымдайды.

Бл теорияны ате екендігі мынада: одаай теориясын жатаушылар тілді шыуы туралы мселені тілді экспрессивтік ызметіне апарып тірейді де, оны негізгі ызметі - коммуникативті ызметін ескермейді. Бл теория тілді оамды табиатына мн бермейді. Тіл-тілдегі одаайлар р трлі эмоцияны білдіреді, біра одаайлар оларды аты болып саналмайды. Тіл-тілде эмоцияны білдіретін сздерге араанда, эмоцияны білдірмейтін сздер лдеайда кп. Мны зі тсінкті де. йткені тіл эмоцияны ана білдіріп оймайды, сонымен бірге, е бастысы - атынас ралы, пікір алысуды ралы ретінде ызмет атарады. Тіл пайда боланда да атынас ралы, пікір алысуды ралы ретінде пайда болан.

Тілді шыуы туралы теорияларды таы бірі - оамды шарттасу теориясы. Бл теория бойынша алашы адамдар сздерді здері з ара келісіп тадап алан да, осыдан келіп тіл жасаан. Тіл туралы «келісу» шін ол адамдарды брыннан тілі болуы длелдеуді керек етпейтін аиат екенін ескерсек, тілді шыуы туралы «оамды шарттасу» теориясыны ешбір длелсіз екені зінен-зі аарылады. Бл теорияны жатаушылар тілді шыуында адамдарды саналы ызметі айрыша ызмет атарады деп ойлап саналыты зі тілмен бірге туып, тілмен бірге дамитындыын ескермейді.

XIX асырда трпайы материалистер тілді шыуы туралы ебек айайы деп аталатын теорияны (теория трудовых выкриков) сынды. Бл теорияны философ Людвиг Нуаре жасады, оны Карл Бюхер жне т. б. жатады.

Бл теория бойынша тіл алашы адамдарды ебек ету кезінде шыаран рефлексті айайларыны негізінде пайда болан. Тілді шыуы туралы «ебек» теориясыны авторлары адамдарды ебек актілерімен атар шыаран айайынан, е алдымен, етістік сздер жасалан деп байымдайды. Бл теорияны ателігі сол, оны авторлары тілді атынас ралы ретінде емес, тек ана ебекті костаушы екінші атардаы кмекші рал ретінде арап, тілді шыуын осы соы позиция трысынан тсіндіреді. Оларды тілдегі алашы сздер етістіктер еді деген кзарасыны да ешбір ылыми негізі жо. Ебек процесінде шыан рефлексті айайларды тілге тн ешбір белгілері мен ызметтері жо. Олар ешбір ымды білдіре алмайды жне атынас жасауа ажетті ызмет те атара алмайды.

Адамзат тіліні пайда болу теориясыны бірін К. Маркспен Ф. Энгельсжасады. К. Маркс пен Ф. Энгельс «Неміс идеологиясы» атты ебегінде былай деп жазды: «Тіл де, сана сияты, ертеден келе жатан нрсе, тіл дл айтанда, басалар шін, осыны арасында зім шін де мір сріп отыран шын практикалы сана болып табылады, сйтіп, тіл де, сана сияты, баса адамдармен атынас жасау мтаждыынан жне ажеттілігінен туады». Бл аида да біріншіден, тіл мен сананы бір-бірімен тыыз байланыстылыы жне бларды бір мезетте шыандыы, екіншіден, тілді шын практикалы сана болып есептелетіндігі, шіншіден, тілді адамдарды бір-бірімен атынас жасау ажеттілігінен келіп пайда боландыы крсетілген.

Ф. Энгельс олды дамуы, оны баска организмге сері, ебекті шыуы жне оны дамуы, ебек процесінде атынас жасауды ажеттілігі - осыларды барлыы тілді пайда болуында маызды роль атарандыын айтады.

орыта келгенде, алдыы екі олды жру-ызметін атарудан босап, денені тік труа ммкіндік алуы, ебек пен оам, тіл мен ойлауды пайда болуы - алашы адамдарды адам трізді маймылдардан пайда болуыны алы шарттары, міне осылар. Бларсыз маймылды адама айналуы ммкін болмаан болар еді.

Маймылды адама айналу процесі австралопитек деп аталатын адам тріздес маймылдан басталады. те кне заманда мір срген австралопитекті аасы Отстік Африкадан табылан Австралопитекті азіргі заманы адам тріздес маймылдардан айырмашылыы мынада: аасыны рылысына араанда, австралопитек трт аятап емес, екі аяымен жрген; оны алдыы тістері шимпанзені тістері сияты лкен де емес, ала да шыып трмайды; кбінесе адам тістеріне сайды. Олар зін орау шін жне а аулау шін тас, сойыл сияты ралдарды пайдаланан; йір-йірмен топтасып мір срген. Зерттеушілерді пікірінше, хайуанаттар дниесіндегі эволюция австралопитекпен аяталады да, мнан кейін ежелгі адам - пикентроп пайда болады. Ежелгі адам, негізінен аланда, даму-ды екі трлі сатысынан ткен: оны бірі - ежелгі адам немесе неандерлы (бл сз Германиядаы Неандер деген ойпатты атынан алынан). Пикентропты бас сйегіні ми орналасан блегіні клемі- 1400 куб см, неондерлыта 900 куб см (ал адамны бас сйегіні ми орналасан блегіні клемі-1400 куб см)1. Неондерлытар тастан рал, ару жасай білген. Уаыт озан сайын мндай рал, арулар жетіле тскен. рал жасау, а аулау, тама табу бірлесе ебек етуді, рекет жасауды боландыын аартады. Алашы адамдарды ебегі коллективті ебек, коамды ебек трінде болды. Бірлесе ебек ету рекеті з ара атынас жасау ажеттілігін тудырады. Осыдан біртіндеп алашы сздер туады, тіл мен ой пайда болады.

Сонымен, тіл мен ойлауды шыуын алашы адамны пайда болуынан бліп арауа болмайды. Тіл адамны маймылдан блініп шыан дуірінде, ебекті арасында жне ебекпен бірге коллективте туды. алыптаса бастаан алашы адамдарда ебек процесінде біріне-бірі бірдее айту ажеттілігі туды, ал бл ажеттілік зіне дыбыстау мшелерін жасады. Осыдан барып тіл пайда болды. Адамды адам еткен - ебек. Сол ебек процесінде жне ебекпен бірге оамда тіл де шыкты.

Тілді пайда болуы ойлауды пайда болуымен, тілді дамуы ойлауды дамуымен тыыз байланыста болады.

Тіл мен ойлауды шыуы жне бл екеуіні байланысы туралы мселені длдеп айындауда академик И. П. Павловты екі сигнал жйесі туралы ілімні лкен мні бар. Бірінші сигнал мен екінші сигнал жне оларды бір-бірінен айырмашылыы туралы И. П. Павлов былай деп жазды: «Егер де айналадаы дниеден алатын бізді тйсіктеріміз бен елестеулеріміз біз шін шынды мірді бірінші сигналдары, натылы сигналдар болып табылатын болса, онда тілді зі сйлеу органдарынан ми абыына баратын е алдымен кинэстезикалы тітіркенулер, екінші сигналдар, сигналдарды сигналы болып табылады. Олар шынды мірден дерексіздену болып табылады жне жалпылауа ммкіндік береді; ал бл соы бізге ана тн е жоары ойлауды райды».

Адамдарда сигналдарды бірінші сигнал жне екінші сигнал деп аталатын екі трі де болса, хайуанаттарда бірінші сигнал жйесі ана болады. Бірінші сигнал жйесіні табиаты мынадай: сырттан болатын алуан трлі тітіркендіргіштер, мысалы, жыртыш хайуандарды айбат шегіп р трлі дыбыс шыаруы лсіз хайуанаттарды сезім мшелеріне сер етеді, ал лсіз хайуандар здеріні сезім мшелері арылы сырттан болатын сигналдарды абылдай отырып, орануа, жасырынуа рекет жасайды. Хайуандарда тіл жо, сондытан оларда тілдік ойлау да (тілдік материалды негізінде ойлау) болмайды.

Алашы адамдар жер шарыны р трлі территориясында мір срген. Осыан орай, р трлі диалектілер мен тілдер болан. Жер шарындаы азіргі р трлі тілдер тарихи дамуды барысында жасалан.

Тілдерді даму задылыы.

Адам баласы оамы пайда боланнан бері тіл оама атынас ралы ретінде ызмет етіп, оны дамуымен бірге дамып келеді. оам жне оны дамуы тілді дамуына сер етпей тра алмайды. Біра р трлі оамды рылыстын. тілді да-уына сері бірдей емес.

оам тілді дамуына сер етеді, біра тілді дамуы оамны даму задары бойынша емес, з дамуыны ішкі задары бойынша іске асады. Тілді даму задары оамны даму задарына сйкеспейді.

Тілді заы айрыша оамды былыс ретіндегі жалпы тілді заына сйкес келе ме немесе жеке, наты тілді заына сйкес келе ме - міне, осыан арай тілді заын оны жалпы задары (общие законы) жне жалы (жеке) задары (частные законы) трысынан сз етуге тура келеді. Жалпы задарды атарына тілді р трлі рылымды элементтеріні даму арыныны біркелкі болмауын жатызуа болады, Мысалы, тілді сздік рамы мен грамматикалы рылысыны тратылы дрежесі біркелкі болмайды да, сздік рам оамдаы згерістерді тікелей крсетіп, згеріске те-мте бейім болады, ал грамматикалы рылыс те баяу згереді. Демек, ол (грамматикалы рылыс) сзді, рама араанда, тілді анарлым траты саласы болып саналады. Бл - тіл атаулыны барлыына бірдей тн, кллісіне орта жалпы за. Осылай бола трса да, бл орта заны р трлі натылы тілдерде жзеге асуы, оларды сипаты трліше болуы ммкін.

Дріс №4