Пн бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсыру кестесі 1 страница
Лекциялар конспектілері
1 - таырып. Мемлекет жне ы туралы негізгі ымдар (1 саат)
Жоспар
1. «ы негіздері» оу курсыны жйесі
2. Мемлекет туралы негізгі тсініктер
3. ы жне мемлекеттік-ыты былыстарды негізгі тсінігі.
4. ыты айнар кзі
Адамзат оамыны алыптасуыны, ондаы тртіпті, бірлікті, татулыты кепілі мемлекет пен ы. Олар материалды жне рухани ажеттіліктерді жемісі. Сондытан мемлекет пен ы туралы оып білу, адамны сіресе жастарды леуметтену, ыты леуметтену рдістеріні, ыты санасыны, ыты мдениетіні кееюі мен тередеуіне, азаматты асиеттеріні дамуына ыпал жасайды.
«ы негіздері» сияты ыты пндерді е басты санаттары мен ымдарыны бірі ол мемлекет пен ы. Мемлекетті е басты ыты нормативтік кесімі, е негізгі Заы Конституция болып табылады. Мемлекет оамды йымны саяси формасына сйкес келеді. Оны пайда болуы оамны ішкі дамуына байланысты болады.
Мемлекетті пайда болуы туралы теорияларды ішінде тапты теория жетекші орына ие. Алайда осы оамды институтты таным дерісіне елеулі лес осан баса да теориядар тарихтан белгілі (теологиялы, патриархалды, келісім, зорлы, органикалы, психологиялы).
Мемлекет белгілері:
1) Трындарды ауматы жаынан йымдасуы. Мемлекеттік билік бір ауматаы барлы трындара бірдей атысты (рлы, жер ойнауы,су, уе кеістігі т.б.) Бл азаматты институтын туындатады. Аума пен трындар - мемлекетті бар болуыны ажетті материалды алышарттары.
2) оамды басаруды аппаратыны бар болуы. Мемлекет з органдары мен мекемелер жйесі арылы оамды басаруды іске асырады, саяси билікті белгілі бір режимін бекітеді жне жзеге асырады, з шекарасын орайды.
3) Мемлекет оамды мірді ыты негізде йымдастырады.
4) Мемлекет билікті дербес йымдастыруды сынады. Мемлекеттік туелсіздік - бл осы мемлекетті ел ішіндегі баса да биліктерден, сондай-а халыаралы арым-атынастарда егемен болуы.
5) Фискалды органдарды болуы (мемлекетті аржылы-экономикалы негізі ретінде салытарды алынуы).
Мемлекет - елді барлы аумаына мен оны халына бірдей таралатын, елді ресми кілі ретінде танылатын жне ажет болан жадайларда мжбрлеу шараларына бара алатын жария саяси билік йымы.
Мемлекет функциялары - оны ызметіні негізгі баыттары. Олар мемлекетті ішкі мн-мазмнымен аныталады. Мемлекет ызметінде тапты, жалпы леуметтік бастаулар да болады. Мемлекет функциялары ішінен ішкі жне сырты, уаытша жне траты дегендерін бліп атауа болады. Экономикалы, саяси, мдени жне баса да трлері бар.
Мемлекет механизмі - мемлекеттік билік жзеге асырылатын, оамды басаратын мемлекеттік органдар жйесі.
Мемлекеттік функцияларды жзеге асыру шін арнайы мемлекеттік аппарат рылады. Мемлекеттік аппарат - билікті жзеге асыру шін тиісті кілеттіктермен аруланан мемлекеттік органдарды жиынтыын крсететін мемлекет механизміні блігі.
Мемлекет механизмі рылымына мемлекеттік аппараттан баса мемлекеттік мекемелер мен ксіпорындар кіреді. Мемлекеттік мекемелер - экономикалы, леуметтік, мдени, ы орау т.б. малаларда мемлекет функцияларын орындау бойынша тікелей практикалы рекет жасайтын мемлекеттік йымдар. Мемлекеттік ксіпорындар - нім ндіру немесе онымен амтамасыз ету, оам ажеттілігін анааттандыру шін ызмет крсететін жне трлі жмыстарды орындау масатында шаруашылы ызметті іске асыратын мекемелер.
Мемлекетті ішкі мн-мазмнына байланысты оны формасы айындалады. Оны асиеттерін сипаттайтын ш жаы бар.
Басару формасы - мемлекеттік билікті жоары органдар йымы, лоарды пайда болу тртібі, оларды алыптастырудаы халыты атысуы дегейі. Басару формасыны негізгі екі трі бар: монархия жне республика.
Мемлекеттік рылым формасы - мемлекетті ішкі блінісі жне оларды зара арым-атынасы. рылым формасы бойынша унитарлы, федеративті жне конфедеративті болып блінеді.
Саяси режим - мемлекеттік биліктііске асыруды амалдары мен тсілдеріні жиынтыы. Мемлекеттік режимні демократиялы жне антидемократиялы трлерін атап крсетуге болады.
ыты пайда болуы мемлекетті пайда болу себептерімен айындалады. Мемлекетаса маызды леуметтік нормаларды ыты нормалара айналдыра отырып амтамасыз етеді, сондай-а ыты жаа нормаларын белгілеу бойынша ызметті жзеге асырады.
ы - мемлекет белгілеген жалпыа міндетті, белгілі бір зін-зі стау мнері ережелеріні жйесі, оны кмегі арылы жеке тланы жне оамны аса маызды мдделері жзеге асырылады. ы нормаларымен оса оамда арым-атынасты реттеуші ретінде мораль нормалары, діни нормалар т.б. ызмет жасайды. Алайда ы баса леуметтік нормалардан мемлекет тарапынан шыатындыымен ерекшеленеді; ы нормалар жалпыа бірдей міндетті; жазбаша трде ресімделген, бекітілген.
ы оамды атынастарды реттей алу шін сырты крінісі болуы керек. ыты доктринада ыты айнар кзі, яни жеткізу амалы жне ыты нормаларды бекіту секілді ым пайдаланылады.
ыты келесі айнар кздері белгілі: 1) ыты дстр - мемлекет рсат бергендстр; 2) зады прецедент - келешекте осы тектес барлы істерді шешуде лгіге айналан сот немесе кімшілік органны шешімі; 3) нормативтік келісім - ыты трлі субъектілері арасындаы келісімні ыты нормалары; 4) нормативтік-ыты акт - ы нормаларынан трады жне алдын-ала шектелмеген жадайларды реттеуге баытталан жне здіксіз олданылады. Барлы нормативтік-ыты актілер задар мен заа туелді актілерге блінеді.
За - жоары зады кші бар, ата белгіленген ерекше тртіпте абылданан, ыты барлы салаларыны негізгі нормаларын белгілейтін.жне аса маызды оамды атынастарды реттейтін нормативтік-ыты акт. Задар конституциялы жне аымдаы болып блінеді.
Заа туелді нормативтік ыты актілерге Президент, кімет, министрліктер. Мемлекеттік комитеттер, жергілікті билік органдарыны актілері жатады.
ыты норма - ыты бастапы элементі. ы нормаларыны рылымына мына элементтер кіреді:
1. гипотеза - осы норма олданыса енетін наты мірлік жадаяттарды нсау;
2. диспозиция - гипотезада санамаланан жадайлара атысы бар боланда субъектілерді баынуа тиісті зін стау ережелері;
3. санкция - егер субъектілер диспозицияны нсауларын орындамаан жадайда ммкін болатын жазалау трі мен шаралары.
Барлы за нормалары бір-бірімен тыыз байланысты жне бір жйені райды. ы жйесі оны ішкі рылымы, оны салалар мен институттара блінісі.
ы саласы - біртектес оамды атынастарды реттейтін ыты нормалар жиынтыы. Аса ірі салалар аясында оан туелді салалар іштей блінеді. (мысалы, конституциялы ы, оны туелді саласы сайлау ыы). ы институты - салалар аясында трлі оамды атынастарды реттейтін ыты нормалар тобы. (мысалы, констиуциялы ыта азаматты институты, отбасылы ыта неке институты т.б.). ы салаларын материалды жне іс жргізу деп бледі. Біріншісітікелей оамды атынастарды реттейтін ы нормаларынан трады (азаматты, ылмысты, ебек). Екіншісі йымдастырушылы атынастарды реттейді (азаматты прцессуалды, ылмысты іс жргізу, кімшілік-іс жргізу ы). Ешбір мемлекетті ыты жйесіне енбейтін халыаралы ы - ыты ерекше саласы болып табылады.
ыты атынастар ымы за ылымыны негізгі ымдарыны бірі болып табылады. Бл - субъектілерді бір-біріне деген ытар мен міндеттемелерден крініс табатын, ішкі мазмнында ы субъектілері арасында зады байланысы бар ы нормаларымен реттелген оамды атынас.
ыты атынаса атысу шін болаша атысушыларды барлыына жне рбіріне замен белгіленген немесе танылан белгілі бір асиеттеріні болуы керек. Бл асиеттерді жиынтыы тланы немес йымны ы субъектілігі ымын райды. Оан жататындар:
ы абілеттілігі - субъектіні замен белгіоенген ы пен міндеттемелерге ие болу ммкіндігі. Субъектіде туаннан бастап пайда болып, мірден айтан со аяталады;
Іс-рекет абілеттілігі - тланы замен белгіленген ытар мен міндеттемелерді з іс-рекеті арылы ала алу жне іске асыру ммкіндігі;
Зады деректер - ы нормасыны гипотезасында арастырылан ыты атынастарды пайда болу, згеру жне тотатылу негіздері. Олар оиалар, яни адамдарды еркінен, санасынан тыс жадайлар мен іс-рекеттер, яни адамдарды саналы рекеті болып блінеді. Іс-рекет заа сйкес немесе заа айшы болуы ммкін.
ыбзушылы - іс-рекетке жне ыты абілетті тланы жасаан заа айшы рекеті. ыбзушылыты белгілері: заа айшылы, оама зиян келтіру, кінлілік, іс-рекетте немесе рекетсіздікте крініс табуы.
ыбзушылыты рамы - оны рылымын сипаттайды. Бл - зады жауапкершілікке негіз болатын зады деректерді жиынтыы. рам элементтеріне мыналар жатады:
Объект - ыпен реттелетін жне оралатын оамды атынастар.
Объективті жаы - ыбзушылытысырты крінісіні мінездемесі. (заа айшы рекет, оны зиянды салдары, рекет пен оны салдарыны арасындаы себектік байланыс, орын, уаыт жне басалары)
Субъект - з іс-рекетіне жауап беруге абілетті жеке немесе зады тла.
Субъективті жаы - асаана немесе байаусыз формасында орын алан ы бзушылыты, кінні ішкі жаыны мінездемесі.
Барлы ыбзушылытар оамды зиян дегейі мен сипатына арай ылмыс жне ыа арсы рекет болып блінеді.
Зады жауапкершілік - ыбзушылы жасаан тлалара белгіленген іс жргізу тртіпте зада кзделген мжбрлеу шараларын олдану. ыбзушылыты тріне байланысты ылмысты-ыты, кімшілік-ыты, азаматты-ыты, тртіптік жауапкершілік болып блінеді.
сынылатын дебиеттер
1. Дулатбеков Н.А., Амандыова С.К., Турлаев А.В. азіргі азастанны мемлекет жне ы негіздері: Ок ралы.- Астана: ИКФ «Фолиант», 2000.
2. азастан Республикасыны мемлекет жне ы негіздері. Оу ралы / жауапты редактор Г.С. Сапаргалиев, Алматы: Жеті Жары, 1999.
3. Турлаев А.В. ы негіздері. - араанды: АРКО баспасы, 2004.
4. Сапаралиев Г. азастанны мемлекет жне ы негіздері: оулы/ Г. Сапаралиев.-толытырылан 3 басылымы - Алматы: Атамра, 2003.
СЖ баылау тапсырмалары (о.-2,8,9,11)
1. ылымдар жйесіндегі ыты алатын орны.
2. Мемлекетті пайда болу теориясы.
3. Зады жауапкершілік жне оны трлері.
2- таырып. азастан Республикасыны конституциялы ыыны негіздері (2саат)
Жоспар
1. Конституциялы ы – азастан Республикасыны жетекші ы саласы ретінде.
2. азастан Республикасыны Конституциясы - мемлекетті Негізгі заы.
3. азастан Республикасындаы адамдарды жне азаматтарды жадайыны конституциялы негіздері.
4. азастан Республикасыны конституциялы рылымыны негіздері.
5. азастан Республикасындаы сайлау жйесі.
Конституциялы ы ы саласы секілді конституциялы рылымны негіздерін, азамат пен адамны ыты мртебесін, мемлекетті саяси-ауматы йымдасуын, жйесін, рылу тртібін, мемлекеттік кімет пен жергілікті зін-зі басару органдары ызметтеріні негізгі принциптері мен зырлылыын бекітеді.
Конституциялы-ыты норма деген мемлекетті оамды атынастарын реттейтін, мемлекеттік кімет пен оамды басаруды йымдастыру жніндегі жеке жне оамды мемлекет белгілеген немесе ыпалшара жасаан жалпыа міндетті тртіп ережесі.
Орындаан ызметтеріне атысты оларды келесі трлерге классификациялауа болады: - ы беруші – барлы мемлекеттік органдара кілеттілікті белгілейді; тыйым салушылар – атал белгіленген тртіпті амтамасыз етуге баытталан ереже; міндеттейтіндер - рекет етуге міндеттерін белгілейді немесе оларды нсамаларына атал трде сйкес келгенде ол рекеттерден тыйылуды мінндеттейді.
Конституциялы ыты негізгі институттарыны бірі – конституциялы-ыты атынастар. Мемлекеттік кімет пен мемлекетпен жеке атынасты іске асыру барысында туындайтын бл ерекшелікті оамды атынастарды мазмны наты конституциялы-ыты нормаларда арастырылан міндеттерді орындау мен ы пайдалану бойынша р трлі субъектілерді зады зара рекеті болып табылады. (Конституциялы ы кздеріні санына жататындар: 30.08.1995 ж. Р Конституциясы, республиканы конституциялы задары, Парламент немесе ерекше жадайда Президент абылдаан (Р Конституциясы 53 бабыны 4 тармаы) кдімгі задар, зады кші бар Президентті жарлытары, атарушы органдарды нормативтік ыты актілері, Р мойындаан халыаралы-ыты шарттар.
Конституция- бл конституциялы рылымны негізін реттейтін мемлекет пен оамны негізгі заы , жеке адамны ыты жадайыны негіздері, мемлекеттік рылуды негіздері мен мемлекеттік кімет пен жергілікті зін-зі басаруды іске асыру.
Осылайша, конституция мемлекетті басты негізгі нормативтік актісі болып табылады. Онда оам міріні негізгі барлы саласын реттейтін нормалар бар, ол барлы олданыстаы заны нормативтік базасы болып табылады.
азастан Республикасыны Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда республикалы референдумда абылданан. Ол егеменді азастанны Жоары Кеесі 28.01.1993 жылы абылдаан бірінші Конституциясыны орнына келді, 7.10.1998 жылы Конституциялы замен олданыстаы Конституцияа згерістер мен толытырулар абылданан болатын.
Р конституциялы задылыыны рылу кезеі келесі конституциялы актілерді абылдаумен белгіленген: 1) кеестік кезе – 21.11.1917 жылы Алаш партиясыны бадарламасы; 6.10.1920 жылы ырыз АССР ебекшілеріні ытарыны декларациясы; 1926 жылы Конституция жобасы; 1937 жне 1978 жылы аза ССР Конституциясы. 2) 24.04.1990 ж. «аза ССР Президентіні постын бекіту туралы» ; 25.10.1990 жылы «аза ССР мемлекеттік егемендігі туралы» декларациясы. 3) 10.12.1991 жылы «аза ССР атауыны згеруі туралы Р Заы»; 16.12.1991 жылы «Мемлекеттік туелсіздік туралы» Заы. 4) 28.01.1993 жылы Р Конституциясы. 5) Р 30.08.1995 жылы Конституциясы. 6) Р 7.10.1998 жылы «Р Конституциясына згерістер мен толытырулар енгізу туралы» Заы.
Р Конституциясы оны рылтайшы сипаты мен 9 блім бойынша жинаталан 98 бабын крсететін кіріспеден трады . Онда негізгі мселелеріні 3 блогы крсетілген: 1) республиканы конституциялы рылымыны негіздері. 2) жеке бас мртебесіні ыты негіздері. 3) мемлекеттік кімет органдарыны жйесі мен жергілікті зін-зі басару негіздері.
Конституцияны нормативтік-ыты акт ретіндегі ерекшеліктері оны мынандай зады асиеттері: Конституцияны 4 бабыны 2 тармаында бекітілген жоары зады кші; Республиканы барлы аумаына конституцияны тікелей рекет етуі; абылдануы мен оан згерістер мен толытырулар енгізуді ерекше тртібі; конституцияны ерекше оралуы.
Конституцияны мынандай трлерге классификациялауа болады:
1) сырты нысаны: а) жазылан (Ресей, АШ), б) жазылмаан (Англия, Дания);
2) згеріс пен толытырулар енгізу тртібі: а) икемділігі, б) аттылыы;
3) абылдау тсілі: а) елді кілетті зады органы абылдаан, б) бкіл халыты дауыс беру жолымен, в) октроирлі (абілеттілігі)
Жеке тла мен мемлекетті зара байланысы, азаматтарды бір-бірімен ыты байланыстарын мемлекет зады трде – ы, бостанды пен міндеттер секілді азамат пен адамны ыты мртебесіне міндеттейтін трде белгілейді.
Жеке басты ыты мртебесі – азамат пен адамны ы, бостандыы мен міндеттеріні жиынтыы, сонымен атар мемлекет нормативтік ыты актілермен бекіткен задылы кепілдіктерді іске асыру.
Тлаларды ыты мртебе рылымына мынандай рылым элементтері кіреді:
1. Азаматты институты;
2. Тланы ыты мртебесіні негізгі принциптері (адам мен азаматты те ытылыы; адамны ы пен бостандыынан айырылмауы; гуманизм; азаматты ыы мен бостандыына кепілдік беру);
3. Адам мен азаматты конституциялы ытары, бостандыы мен міндеттері;
4. Азамат пен адамны ыы мен бостандыыны конституциялы кепілдігі;
5. Тланы ыты абілеттілігі мен абілетсіздігі. Оларды арастырып крелік:
Р 20.12.1991 жылы «Азаматты туралы» Заы келесі анытамаларды райды: мемлекет пен тланы зара ытар мен міндеттеріні жиынтыын крсететін, тланы мемлекет пен траты саяси- ыты байланысы.
Азаматты принциптері –оны басты мазмны мен оны маызын крсететін бастау. Оан жататындар:
1. Азаматты оны алу негізі мен баса жадайлара арамастан бірыай жне те азаматты принцип.
2. ос азаматтылы мойындалмайды.
3. Азаматтытан з еркімен шыу жне бостанды принциптері.
4. «ан ыы» принципі- туан кезде берілетін азаматты. «ыты почвасы» - ата-анасыны азаматтыына арамастан мемлекет аумаында туса азаматты беріледі.
5. азастаннан тыс жерлерде азаматтарды кепілдікпен орау принциптері.
6. Баса мемлекетке азаматты беруге жол бермеу ыы.
Р «Азаматты туралы» Заыны 10 бабына сйкес азаматты тууы бойынша , Р мемлекет аралы шарттарында арастырылан негіздер бойынша азаматты абылдау нтижесінде, азаматты туралы зада арастырылан баса негіздер бойынша беріледі.Азаматтыа абылдау мдделі адамны сранысы бойынша Р траты жадайда 5 жылдан кем трмаса іске асырылады. Мндай жадай Р азаматымен некеде тран адамдар шін, республика алдында ерекше ебегі бар адамдара те саналандытан міндетті емес, жне Р аумаынан саяси сарынмен мжбрленіп кетірілген азаматтар мен оларды рпатары шін де міндетті емес.