Тірек сздер: фонетика, фонема, акустика, артикуляция, резонанс

Адам баласыны тілі - дыбысты тіл. Тіл дыбыстары рбір тілді мір сруіні тсілі. Егер сздер дыбыстарды зара тіркесі трінде айтылмаса, тіл атынас ралы да, пікір алысу ралы да бола алмас еді. Тілді лексикасын растыратын сан мыдаан сздер дыбысты жаынаи аланда, ондаан ана дыбыстарды р трлі комбинацияларынан ралан. Лексикалы элементтер болсын, грамматикалы элементтер болсын, белгілі бір дыбыспен немесе дыбыстарды тіркесімен айтылады, сол арылы мір среді. Тіл дыбысгары, дыбыс задары тіл біліміні арнаулы бір саласы - фонетиканы зерттеу объектісі болып саналады.

Фонетика ылым ретінде жалпы фонетика жне жеке фонетика (натылы тілді фонетикасы) болып блінеді. Жалпы фонетика жалпы тіл біліміні бір саласы ретінде адамны сйлеу аппаратыны дыбысты ммкіндігін айындайды, тіл.дыбыстары классификациясыны принциптерін белгілейді. Жалпы фонетика ылымыны баса салаларымен, мысалы акустика, физиология жне психологиямен тыыз байланысты болады. Жеке фонетика белгілі бір тілді дыбысты рамын, ондаы дыбыс задарын зерттейді. Ол зерттеуді масатына арай сипаттама (синхрониялы, статикалы) фонетика жне тарихи (диахрониялы) фонетика болып блінеді. Сипаттама фонетика тілді мір сріп тран дуіріндегі дыбысты рамын арастырады да, ондаы фонемалар жйесін жне фонемаларды ішкі з ара байланыстарын белгілеп айындайды. Сипаттама фонетикада азіргі тілді фонетикалы жйесін жне оны ары арай даму ммкіндіктерін айындауды ралы ретінде ана аралып, есепке алынады. Тарихи фонетика белгілі бір тілді даму тарихыны р трлі дуірлерінде оны дыбысты рамыны згеруін жне згеруді себептерін зерттеп айындауды масат етеді.

Дыбысты жалпы теориясын физиканы акустика(akustikos- естілу) деп аталатын саласы арастырады. Акустикалы трыдан аланда, дыбыс андай да болсын бір денені белгілі бір ортада теселіп козалуыны нтижесінде пайда болады да, лаа естіледі. Дыбыс тетін орта - ауа кеістігі. Ауа кеістігінсіз ешбір дыбысты жасалып пайда болуы ммкін емес. Акустика дыбыстардаы тмендегідей белгілерді ажыратады: дыбыс ыраы, дыбыс кші, дыбыс уені, дыбысты созылыылыы.

Дыбыс ыраы (высота звука). Дыбыс ыраы уаыт млшеріні (уаыт млшеріне, детте, секунд лшем ретінде алынады) ішіндегі дірілді санына (количество колебаний) байланысты болады. Дірілді саны нерлым кбейе берсе, дыбысты ыраы сорлым сіп кшейе береді, керісінше, дірілді саны азайан сайын дыбысты ыраы солындап лсірей береді. Адамны лаы бір секунд ішіндегі 16-дан 20 000-а дейінгі дірілді нтижесінде пайда болан дыбысты абылдап ести алады.

Дыбыс кші (сила звука). Дыбыс кші дірілді арынына байланысты болады. Егер дірілді амплитудасы, яни арыны, нерлым кбейе тссе, дыбыс кші де сорлым лайып, кшейе береді. Мны шекті аслаптардан да айын ааруа болады.

Дыбысты созылыылыы (длительность или долгота звука). Дыбысты созылыылыы дірілді санымен коса дыбысты созылу уаытына (за не ыса болуына) байланысты. Орыс тілінде екпінсіз буындаы дауысты дыбыса караанда, екпін тскен буындаы дауысты дыбыс созылыы, ашыыра айтылады.

Дыбыс уені (тембр звука). Дыбыс уені туралы мселе дыбыс діріліні трлерімен (типтері) байланысты. Дыбыс толынын тудыратын дірілді озалысы (колебательное движение) крделі болады. Ол негізгі тон мен бірнеше кмекші тонны осындысынан жасалады.

Сйлеу тілінде уен (тембр) туралы ым, е алдымен, дауысты дыбыстар туралы мселемен байланысты. Есту мшесі дауысты дыбыстарды бір-бірінен уені (тембр) жаынан ажыратады. Дауысты дыбыстара тон тн болады да, дауыссыздара, негізінен аланда, салдыр тн болады.

Дыбыстарды жасалуы шін резонанс ( resonance- фр. сзі-жаыры деген маынада) айрыша ызмет атарады. Резонанс жан-жаы тйыталып бітелген ауа бар жерде (рлеп ойнау аспаптарындаы уыс, шекті аспаптарды декасы, ауыз уысы, мрын уысы) пайда болады. Ауыз уысында р трлі тсілдер арылы дауыстыларды уені жасалады. Жтынша уысы да белгілі дрежеде резонаторлы ызмет атарады, ауыз уысымен бірге дауыстыларды уенін (тембр) жасауа атысады. Мнымен бірге, мрын уысыны да резонаторлы ызметі бар.

Тіл дыбыстарын жне оларды артикуляциялы (articulare- латын тілі- ажыратып айтып беру) жатарын тсіну шін, дыбыстау мшелері мен оларды райсысыны ызметін жете білу ажет. Дыбыстау мушелері мыналар: кпе, тама, кмей, дауыс шымылдыы, тама уысы, ауыз уысы. мрын уысы, тіл, кішкене тіл, тадай, тіс, ерін т. б. Дыбыстау мушелеріні жиынтыы сйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады.

Ауыз уысындаы мшелерді ішінде е басты ызмет атаратын мше - тіл. Тілді бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоары ктеріліп, бірде тмен тсуінен, сондай-а оны арты шені мен орта шеніні немесе шыны имылынан р трлі дыбыстар жасалады. Мысалы, тілді шы жоары тіске тиюінен тіс (немесе денталь) дыбыстары (т, д..), ал тілді арты шеніні арты тадайа тиюінен немесе жуытауынан тіл арты дыбыстары (, , к, г) жасалады.

Тіл дыбыстарыны артикуляциясына айрыша атысы бар дыбыстау мшелеріні бірі - ерін. Ерінні дауысты дыбыстарды (о, , у, ...) жасалуына да, дауыссыз дыбыстарды (м, п, б...) жасалуына да атысы бар. Ерінні сйірленіп дгелеуінен еріндік дауыстылар (о, у, ...) жасалса, екі ерінні з ара жымдасуынан ерін дауыссыздары (м, б, п...) жасалады. Астыы ерінні стігі тіске тиюінен немесе оан жуытауынан (ф, в) жасалады.

2. Тіл дыбыстары жне оларды трлері.Тілдерді барлыында да дыбыстарды дауыстылар жне дауыссыздар деп екі топа блу - ертеден келе жатан дагды. Дыбыстарды дауыстылар жне дауыссыздар деп топтастыруды тіл білімінде за тарихы боланымен, блайша топтастыруа негіз болатын басты белгілер лі де болса жете айындалмай келеді. Бл мселе жайында жалпыа бірдей орта кзкарасты жотыы да осыдан болып отыр.

Акустикалы трыдан араанда, дауыстылар мен дауыссыздарды бір-бірінен ажырату музыкальды н (тон) мен салдыра негізделеді. Дауыстыларда н басым да, дауыссыздарда салдыр басым. Бл ретте мына жадайды да ескеру ажет: салдырды элементтері дауыстыларда млдем жо деуге болмайды; ал кейбір дауыссыздарда, атап айтанда, ядарда музыкальды н (тон) бар. Сонор дыбыстарды дауыстылардын немесе дауыссыздарды атарына тікелей теліп ою да иын мселе болып саналады. Акустикалы трыдан алып араанда, сонор дыбыстарды, сіресе л, р дыбыстарын, дауыстыларды. атарына емес, дауыссыздарды атарына жатызуа жеткілікті негіз жо екені айтылып жр. Блай болатындыы: сонор дыбыстарда салдыра араанда н (тон) басым. Ал сонор дыбыстар оулытар мен жеке ебектерде дауыстыларды емес, дауыссыздарды атарында аралан да, тілдерді басым кпшілігінде оларды буын рай алмайтындыы ескеріледі.

Физологиялы (артикуляциялы) трыдан алып араанда, дауыстыларды айту стінде фонациялы ауа (сйлеп транда шыан ауа): 1) кедергіге шырамай, тосауылсыз еркін шыады; 2) дыбыстау мшелеріне кш тспей, оны алпы жайдары болады; 3) фонациялы ауа баяу (лепсіз) шыады. Ал дауыссыздарды артикуляциясы мнан басаша болады. Дауыссыздарды айтанда, фонациялы ауа: 1) кедергіге шырап, тосауылмен айтылады; 2) тосауылдан ту кезінде дыбыстау мшелеріне кш тседі; 3) фонациялы ауаны шыу арыны кштірек болады. Дауыстылар мен дауыссыздарды бір-бірінен ажыратуда негізге алынатын басты белгілер - міне, осылар.

Дауыссыз дыбыстар

андай бір тілде болсын, дауысты дыбыстара араанда, дауыссыз дыбыстар кп. Дауыстылармен салыстыранда, дауыссыздарды классификациясы лдеайда крделі. Сондытан дауыссыздарды сипаттап мінездеме беру жне оларды топтастырып классификация жасау акустикалы жатан да, артикуляциялы жатан да кптеген жайларды есепке алуды ажет етеді.

Дауыссыздарды кейбіреулері дауысты (нні) атысуымен жасалса, айсыбіреулері дауысты атысуынсыз жасалады. Осыан орай, дауыссыздар екі топа блінеді: оны бірі - ата дауыссыздар, екіншісі - я дауыссыздар. ата дауыссыздар деп дауысты атысынсыз жасалан дауыссыздарды айтамыз да, я дауыссыздар деп дауысты атысуымен жасалан дауыссыздарды айтамыз.

Егер дауыссыздарды айтанда, дауыс шымылдыы (голосовая связка) жиырылып ысылмаса жне дауысты (нні) атысы болмаса, онда ата дыбыстар жасалады. Мысалы: , к, т, п, с жне т. б. Егер дауыссыздарды айтанда, дауыс шымылдыы н шыарарлы алыпта болса, онда я дыбыстар жасалады. Мысалы: , г, д, б, з жне т. б.

ата дауыссыздар мен я дауыссыздар трлі тілдерде дауысты (нні) атысу немесе атыспауы жаынан ажыратылады да, з ара жп-жбымен айтылады. Тіл-тілде ата дауыссыздарды я сыарлары, керісінше, я дауыссыздардын ата сыарлары бар. Мысалы: к-г, п-б, т-д, с-з, ф-в жне т. б.

Дауыссыздар жмса тадайды алпына арай ауыз жолды жне мрын жолды дауыссыздар болып екі топа блінеді. Егер жмса тадай жоары ктеріліп, жтыншатан мрьш уысына баратын кіре беріс жолды жауып трса, онда ауа ауыз уысымен теді де, осыны нтижесінде ауыз жолды деп атала-тын дауыссыздар (мысалы: б, д жне т. б.) жасалады. Егер жм-са тадай темен тсіп, жтыншатан мрын уысына бара-тын кіре беріс ашы болса, онда ауа мрын уысынан теді де, осыны нтижесінде мрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады (мысалы: м, н...).

Артикуляциялы жолына арай салдыр дауыссыздар (атадар мен ядар) шыл дауыссыздар жне ызы дауыссыздар болып екі топа блінеді. Шыл дауыссыздарды айтанда, дыбыстау мшелері бірі-біріне жабысады да, бірден кілт ажырасып кетеді, осыны нтижесінде ауа зіліп, шыл шыады. Шыл дауыссыздарды осы асиеті ескеріліп, олар эксплозив дауыссыздар деп те аталады. Шыл (эксплозив) дауыссыздар мыналар: п, б, т, д, к, г, .

Ызы дауыссыздар дыбыстау мшелеріні жымдасуынан емес, тек з ара жуысуынан, соны нтижесінде, ауаны сзіліп шыуынан жасалады. Ызы дауыссыздар кейде фрикатив дауыссыздар деп те аталады. Олар мыналар: в. ф, , с, ш, х, з,ж, ..

Тіл-тілде ызы дауыссыздар мен шыл дауыссыздарды ерекшеліктерін бірдей амтыан дауыссыз дыбыстар да кездеседі. Мндай дауыссыздар аффрикат дыбыстар деп аталады. Аффрикаттар (ц, ч...) шыл дауыссыз дыбысты элементінен басталып, ызы дауыссыз дыбысты элементімен аяталады. (т+с, т+ш)

Дауыссыздар артикуляциялы орнына арай мынадай топтара блінеді:

Еріннемесе лабиалъ дауыссыздар. Ерін дауыссыздары астыы ерінні стігі ерінге немесе стігі тіске тиюінен жасалады. Лабиаль дауыссыздар з ішінде екі топа блінеді: а) астыы ерінні жоары ерінмен жуысуынан е р і н-е р і н д і к немесе билабиаль дауыссыздар жасалады. Мысалы: б, п, м; ) астыы ерінні стігі тіспен жуысуынан еріндік-тіс немесе лабиоденталь дауыссыздар жасалады. Мысалы: ф, в.

Тіл алды дауыссыздар. Тіл алды дауыссыздарды жасалуында тілді алдыы блегі активті ызмет атарады. Ол зіні те-мте жылжымалы болу асиетіне арай, р трлі алыпта болып, дауыссыздарды тр-трін жасауа атысады. Тіл алды дауыссыздар з ішінде екі топа блінеді. а) т і с д ауыссыздары немесе денталь дауыссыздар: т, д, с, з, н. л; ) т і л ш ы н емесе а л ь в е о л я р д а у ы сс ы з д а р: ч, ш, р, ж.

Тіл ортасы дауыссыздары. Тіл ортасы дауыссыздары тілді орта шеніні стігі жаыны атты тадайа жуытасуынан жасалады. Бан орыс тілі мен аза тіліндегі йдыбысы жне неміс тілінде графикалы жатан с рпімен табаланатын дыбыс (мысалы, іс — «мен» деген маынада олданылатын сздегі дыбыс) жатады.

Тіл арты дауыссыздары. Тіл арты дауыссыздары тілді арты шеніні жмса тадайа жуытасуынан жасалады. Тіл арты дауыссыздарына орыс тіліндегі к, г, х дыбыстары, аза тіліндегі , , , дыбыстары жатады. аза тілінде к, г дыбыстары тіл ортасы дыбыстарыны атарында саналып жр.

Кмей (фарингаль) дауыссызы. Дауыссызды бл трі жтынша уысында тілді арты шеніні кейін шегіну жне жтынша уысыны тарылуынан жасалады. Кмей дауыссызына тркі тілдері мен неміс тіліндегі дыбысы (неміс тіліндегі аgеп - «болу, бар», Fгеіеіt - «бостанды» деген маыналарда олданылатын сздерді рамындаы дыбыс) жатады.

Дыбыстарды артикуляциялы састытары нерлым мол болса, олар з ара бірімен-бірі алмасуа сорлым икемдірек болады. Мысалы, п дыбысы д дыбысына араанда б дыбысымен алмасуа икем болса, ш дыбысы т дыбысына араанда с дыбысымен алмасуа лдеайда икем. йткені бл дыбыстарды (п мен б,ш мен с) артикуляциялы жатан з ара састытары мол. Тіл білімінде дауыссыз дыбыстар жйесі консонантизм(латын тіліні conconontis- дауыссыз дыбыс) деп те аталады.

Дауысты дыбыстар

Дауыстылара тн акустикалы ерекшелік - оларда музыкальды тонны болуы. рбір дауысты дыбыста ыраы жаынан трліше болып келетін тонны белгілі бір млшері (саны) болады. Бларды бріні жиынтыынан дауыстыны уені (тембр) немесе сапасы жасалады.

Дауыстыларды жасалуыны анатомия-физиологиялы жалпы жадайыны ерекшелігі мынада: сйлеу каналында салдыр тудырарлытай елеулі кедергіні болмауы жне ауа аысыны баяу туі. Ауа аысыны болуы дауыстыларды жасалуыны ажетті жне басты шарты болып саналады.

Тіл-тілде дауысты дыбыстар саны жаынан да, сапасы жаынан да трлі-трлі болып келеді. Кейбір тілдерде дауыстыларды саны кп те, айсыбіреулерінде аз. Мысалы, аза тілінде тоыз жала дауысты дыбыс (монофтонг) болса (а, , ы, і, о, , , ,е), орыс тілінде алты дауысты дыбыс (а, э, и, ы, о, у) бар. Аылшын тілінде дауыстыларды саны - жиырма бір (оны ішінде он екісі жала дауысты).

Дауыстылар сйлеу мшелеріні негізгі ш тріні атысы мен алпына арап, атап айтанда, 1) тілді алпына, 2) ерінні атысына жне 3) жаты ашылу алпына арай топтастырылады.

Тілді арты тадайа арай жиырылып, бктелікіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, ы, о, у) жасалса, оны (тілді) тадайды алдыы жаына жуытап айтылуынан жіішке дауыстылар (,е, і, , ) жасалады. Дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар (гуттураль) жне жіішке дауыстылар (палаталь) деп екі топа бліп арауды тркі тілдерінде сингармонизм зандылыын (дауыстыларды ндесу задылыын) танып білуде лкен мні бар.

Ерін атысына арай дауыстылар еріндік жне езулікболып екі топа блінеді. Еріндік дауыстылар ерінні ала сйірленуінен жасалса (о, , , ...), езулік дауыстылар ерінні кейін тартылып, езуді жиырылуынан жасалады (ы, і, е...).

Жаты ашылу алпына арай дауысты дыбыстар ашы дауыстылар жне ысадауыстылар болып екі топа блінеді. Ашы дауыстылар жаты ке ашылып, иекті тмен тсуінен жасалса (, а...), ыса дауыстылар жаты болар-болмас ашылуынан жасалады (, , ы, і...). Ашы дауыстылар мен ыса дауыстыларды аралыындаы дауыстылар- о, , е дыбыстары.

Дифтонгтар - дауыстыларды айрыша бір трі. Дифтонг деген термин екі дауысты деген маынаны білдіреді. Оны артикуляциясы да крделі болады. рбір дифтонг дауысты дыбысты элементінен басталып, дауыстыны элементімен аяталады да, екі дауыстыны тіркесінен ралады.

Екі дауыстыдан дифтонгты жасалуы шін оларды (ос дауыстыны) бір буынны ішінде кірігуі шарт. Екі дауысты дыбыс бір буынны ішінде кіріккенде, біреуі дауысты дыбыс болу алпын сатайды да, екіншісі редукцияланып (лсіреп), буын рай алмайтын дыбыса айналады.

Тркі тілдеріні фонетикалы заы бойынша жу-ар, су-ат, ки-ер, ки-ім сияты сздер жу-уар, с-уат, кі-йер, кі-йім трінде ана буына бліне алады. Бл да болса, у, и арылы айтылатын фонемаларды райсысы екі элементті (осарлы) фонема екендігін айкын байатып отыр.

Дріс №5