Тірек сздер: графика, символ, алфавит, орфография, кирилица

аза халы баса да тркі халытары сияты ислам дініні тарауымен бірге келіп енген араб жазуын ертеректен бастап-а олданан. Біра грамматикалы рылысы жаынан да, дыбысты жйесі жаынан да тркі тілдерінен мейлінше баса болып келетін араб тілі графикасы аза тіліні дыбыстарын табалауа сай келмейтін. Оуды, баспаны, жазба тілді жо кезінде, жазуды ат тбеліндей ана азшылы олданатын жаппай сауатсызды заманында, ондай йлесімсіздікті бар-жотыы белгісіз, елеусіз боланымен, мектептер ашылып, баспасздер туа бастаан алашы кезден-а араб графикасыны тілімізді дыбысты жйесіне млдем сйкессіздігі бірден байалды. Соны байаан орыс туркологтары болсын, азатан шыан тыш педагог Ы. Алтынсарин болсын — барлыы да азатар шін араб жазуыны олайсыз екенін ткен асырды екінші жартысында-а айтан болатын.

Біржолата згертуді кздемегенмен араб жазуындаы йлесімсіздіктерді жамап-жасау арылы жоюа арналан алашы адам «Дала уалаяты» мен «Айап» журналы беттерінде де ктерілді. «Айап» журналы арнайы айтыс та йымдастырды. _ 1914 жылы араб жазуын аза тіліне сйкестендіру жолдарын Заяндаан оу ралы да жазылды. Біра олардан тапан пайда тым елеусіз болды, шешілмеген тйін сол шешілмеген алпында ала берді. Ал жазу нормасы, емле деген тіпті жйесіз болатын. Осыларды стіне бл графикадаы кптеген табалар сз басында бір трлі, сез ортасында екінші трлі, сз аяында шінші трлі табаланатын. Бл жадай басаны айтпаанны зінде сауатсыздыты жою ісіне мейлінше зиянды болатын. Осы олайсыздытарды реттеу масатымен "араб графикасын жамап-жасап дегендей тілімізді дыбысты жйесіне, баспа техникасына йлестіруге арналан р трлі шаралар 20-жылдарды алашы жартысыйда да едуір етек алды. Бл жмыс брыныдай бірді-екілі адамдарды ана тиіп-ашып айтан пікірі ретінде болмай, р трлі кеестерді, йымдарды кімет олдауына сйенген, задастырылан рекеттері трінде ріс алды. Екінші жаынан, араб ліппесін анша жендеймін дегенмен кткен нтижені бере алмайтынын байаандар сол кезде бкіл ода клемінде сз болып жатан тркі халытарын латын графикасына негізделген жазуа кшіру талабына н осып та жатты. Сйтіп, бір жаынан асырлар бойы олданылып келген араб жазуын жамап-жасап олдануа тырысушылы болса, екінші жаынан, латын ліппесіне кшуді дайындытары ке етек алды. Графика мен емле мселелеріне байланысты жргізілген бл екі трлі жмысты аза тілі біліміні 20-жылдар ішінде айналысан негізгі проблем аларынын, ен бастысы деуге болады.

Латын графикасына негізделген жазуа кшу немесе кшпеу жніндегі айтыстар жай пікірлер таласы, ылыми айтыс болан жо, ол таптар тартысына, идеологиялы тартыса айналды. лтшылдар, пантркистер араб жазуынан айрылмауды уаыздады. Ал ебекші халы мдениетті, оу-аарту істерін ілгері бастыруды тездететін латын жазуын абылдауды олдады.

Араб жазуын тастап, латын графикасына негізделген алфавитті алу е алаш Азербайжанда ктерілді. 1922 жылы Бакуде жаа тркі алфавиті комитеті рылды. 1924 жылы Азербайжан Орталы Атару Комитеті латын алфавитін міндетті мемлекеттік алфавит деп жариялады. 1926 жылы Бакуде Бкілодаты тркологиялы съезд ткізілді. Бл съезд зіні аулысында тркі тілдес халытара араб жазуын тастап, латын графикасына непзделген жаа ліппені абылдауды міндеттеді.

Жаа ліппеге кшу жмыстарына бір орталытан басшылы ету шін Бакуде йымдастырылан жаа алфавит комитеті 1926 жылы СССР Орталы Атару Комитеті жанындаы Бкілодаты жаа алфавит Орталы комитеті болып айта рылды. Бл комитетті е крнекті лингвист алымдардан уралан ы-лыми советі болды. Комитет жер-жердегі жаа алфавитті абылдау жмыстарына тікелей басшылы етті, жаа ліппе жобаларын жасап, талылап, абылдап отырды. Комитет «Куль­тура и письменность востока», «Революция и письменность» дейтін журналдар шыарып, оны беттерінде жаа алфавитке байланысты р трлі айтыс маалалар жарияланып трды. Жа­на алфавит комитеттері жер-жерде йымдастырылды. Оларды зрайсысы латын графикасына негізделген жазуды з тілдеріне алай йлестіріп олдану мселелерімен шылданды. Орталы комитет оларды алдына жаа ліппені тркі тілдерінде, ммкіндігінше, бір ізді болуын кездеуді міндеттеді. Тркі республикаларыны біразына араанда жаа ліппеге кшу жмысы азастанда едуір баяу дамыды. Латын алфавитіне негіздел-ген жазуды абылдау мселесі 1924 жылы болан аза білімпаздарыны съезінде ктерілгенімен, 1926 жылды аяына дейін ол айтарлытай ріс ала алмады. Оан, е алдымен, сол кездегі басару орындарыны біразына орналасып алан лтшыл арабшылар кінлы еді. Олар араб жазуынан айрылмауды, жааны жуытпауды барлы шарасын істеп арпалысып баты. Оларды бл керітартпа рекеттері Бкілодаты жана алфавит комитетіні 1928 жылы болан 2-пленумыны аулысында да аталып крсетілді.

Латын ліппесіне негізделген жаа жазуа кшу жмыстарына басшылы ету масатымен 1927 жылды басында Республикалы жаа алфавит орталы комитеті рылды. Бл комитетті республикадаы барлы округтерде рылан блімшелері болды. Олар жаа ліппені тиімділігі туралы халы арасында гіт-насихат жмыстарын жргізді. Оларды жмыстарына жергілікті партия, совет органдары басшылы етті. Республикада мерзімді баспасздер беттерінде арабшылдар мен латыншылдарды (ол кезде осылай аталатын) айтыстары ызу жріп жатты. Басында азшылы, лсіз боланмен, келе-келе партия мен кіметті олдауы арасында латыншылдар стемдік алды да, арабшылдар аренадан ыыстырылды. Олар ыыстырыланнан кейінгі айтыстар жаа ліппе керек пе, жо па деген мселе тірегінде емес, жаа ліппені андай рамда аламыз, андай ріптер керек, андайлар керек емес, емле ережесіні принципі андай болу керек, баса тілдерден, сіресе орыс тілінен енген сздерді алай жазамыз, бас ріп керек пе, жо па, дыбыстарды алай жіктесе дрыс болады деген тріздес мселелер тірегінде болды.

Жаа ліппеге кшу жмыстарыны барысын азастан лкелік партия комитеті мен азастан кіметі здіксіз баылап, басшылы беріп отырды. Бл мселе азастан лкелік партия комитетіні бюросында бірнеше рет аралды. Мысалы, лкелік партия комитетіні бюросы 1928 жылды ноябрь айындаы мжілісінде жана ліппеге кшуге дайынды жмыстарын арнайы арап, ол туралы аулы абылдады. Осы аулыда латын графикасына кшуді ажет еткен себептерді талдай келіп, азіргі уаыттаы нгіме тйіні латын графикасына негізделген жаа ліппені абылдау я абылдамауда болып отыран жо бл мселе жаа ліппе пайдасына тпкілікті шешіліп болды, ендігі гіме соан тезірек жне жасы зірлікпен кшуге ажетті дайынды жмыстарын барлы жерде йымдасан трде арынды жргізуде деп крсетті. Сонымен бірге, бл істе орын алып отыран кемшіліктерді атай келіп, соларды тез жоюды жолдарын крсетті, барлы партия, совет органдарына жмыс арынын кшейте тсуді міндеттеді.

Осыдан былай арай, сіресе 1928 жылды басынан бастап, жаа ліппеге кшу дайындыы брыны жылдардаыдан едуір арынды жргізілді. Дегенмен Одаты жаа ліппе комитетіні траасы Аамалы-олы айтанындай, дыбыс саныны азы жасы ма, кбі жасы ма, жіішке дауыстыларды аламыз ба, болмаса оларды орнына дйекше олданамыз ба, ай дыбысты дауысты, ай дыбысты жарты дауысты дейміз, дыбыстарды андай принципке сйеніп жіктейміз, бас ріп керек пе, жо па дегендер тріздес мселелер теірегінде кергілесіп жріп, уаытты созып алды. Сйтіп, азастан Орталы Атару Комитетініа «аза жана емлесі туралы декреті» 1929 жылды 25 июлінде ана жарияланды.

Осы декрет бойынша бекітілген жаа ліппедегі дыбыс табалары мынадай лгімен берілген:

Бл кестеге араанда, абылданан ріптерді тоызы дауысты дыбыс табасы да, жиырмасы — дауыссыз дыбыстар табалары. Бл декретте бас ріп табалары алынан жо. абылданан емле ережелерінде кптеген олылытар, шалаайлытар болды.

Олар:

1. Емлені негізгі принципі — фонетикалы. Сез алай айтылса, алай естілсе, солай жазылатын болды.

2. ыса дауысты у, и дыбыстары жуан айтыланда у, ый болып осарлы табамен табаланатын болды.

3. Сзді екінші, шінші буындарында еріндік — о, , , дыбыс табалары естілгенмен оларды жазбай, езулік дауыстылар
табалары жазылатын болсын делінді (пурылтариат, кемнес).

4. Сз соында о, ріптері жазылмайды (динамы, келі,бйра).

5. Сз ішінде екі дауысты атар жазылмаеын (зология, тынатыр).

6. Сез ішінде ата дыбыстар мен я дыбыстар табасы а­тар жазылмайды, я атаа айналады (аптанамйя, Бекпалат).

7. Бір-бірімен ма, па, да, ді сияты днекерлер арылы жаласатын ос сздерде сызыша бл днекерлерден брын койылсын (олма ол, з-ді зі, кім-де кім т. б.).

Графика мен емледегі блар тріздес шалаайлытар кеп замай-а байалды. 1930 жылы май айыны 6—13-інде азастанда, Жаа ліппе кіндік комитетіні тртінші пленумы болды. Пленумда азастанда кабылданан жаа ліппе мен ммледе кеткен кемшіліктер сз болды жне бас ріпті олдану туралы сыныс енгізілді.

Жоарыда аталан олылытарды жндеуге арналан жамау-жасаулар, айтыстар тотаусыз жріп жатты. Жаа ліппені абылдау кезінде жіберілген шалаайлытарды . Жбанов «О проекте казахского алфавита», «К проекту реформы казахского алфавита» дейтін жобаларында атал сынады. Баспасз беттерінде, трлі кеестерде айтылып келген пікірлерді жинатай келе азастан Орталы Атару омитеті мен Халы Комиссарлар Советі 1938 жылды 2-январында «аза тіліні ліппесі мен емлесіне кейбір згерістер енгізу туралы» деген аулы абылдады. Каулыда жоарыда пункттеп керсетілген кемшіліктерді айта келіп, оларды жою шін мынадай тзетулер енгізуді йарды.

Олар:

1. Жазуда морфологиялы принцип басшылыа алынсын. Бл принцип біріккен сздерде де, баса тілден (орыс тілінен) енген сздерде де олданылсын. Сондай-а, о, , , , б, д, г та-баларыны алашы абылданан емлелері згертіліп, олар азіргі емлеміздегі жазу принцйтне келтірілді. осарлы йу, у, у табалары орнына бір ана у, -ый, -ій, -й орныйа тек алынды. Тынан х, ф, в табалары енгізілді. Сйтіп дауыстылар саны 11-ге-(а—, ы — і, — , е — , и, у), дауыссыздар саны 21-ге жеткізілді.

Бл згертудегі емле ережелері толытай дерлік кейінде орыс графикасына негізделген жазуда да олданылды. Бл принцип бірді-екілі згеріспен азіргі жазуымызда да олданылып жр. Осы себептен 1938 жылы абылданан емлені толыыра крсетуді жн кердік.

анша женделді дегенмен орыс тілінен жне орыс тілі арылы енген сздерді жазуда лі де болса кемшіліктер кп болды. Терминдік сездерде кездесетін орыс графикасындаы э, о, я, ю, щ, ц, ч, ъ, ь табалары бл жолы да енгізілмеді. Емледе ала-лалы туызатын ережелер, екі шты тжырымдар саталып ала берді. Блара оса оыту жмысында оушылар латын, орыс, шет тілі ліппелері сияты бірнеше алфавитті йренулеріне тура келді. Латын графикасына негізделген жазудаы блар тріздес олылытар баса тркі тілдерінде де болды. Олардан тылу шін ол халытарды біразы орыс графикасына кшіп те алды. Осылардын, брі жиналып келгенде азатарды да ла­тын ліппесін орыс графикасына негізделген жазумен ауыстыруына еебепші болды. Сйтіп, XIX асырды 60—70-жылдарынан бастап ауы-ауы сз болып келген орыс графикасына негізделген жазуды абылдау мселесі стіміздегі асырды 40-жылы іске асты.

аза ССР Жоары Советіні бесінші сессиясы 1940 жылды 10 ноябрінде «аза жазбасын латын алфавитінен орыс графикасы негізінде жасалан жаа алфавитке кшіру туралы за» абылдады. Бл зада ліппе 41 ріптен ралып, онын 32-сі орыс тіліндегі алпында алынсын да, аза тіліні зіне тн 9 рпі оларды соынан осылатын болсын делінді. ліппемен бірге абылданан емле ережелері тгелдей дерлік 1938 жылы абылданан орфографиялы принциптерге негізделді.

рбір жаалыты алашы адамында кездесетін шалыс басып алушылы, бірді-екілі болса да, бл жолы да болды. Алфавит тртібі «мынау орыстікі, мынау азатікі» дегендей екіге блініп трды, 1935 жылы жобасында К. Жбанов мейлінше арсы болан -ый, -ій осарлы табалары бл жолы ліппеде де саталды, сауаттылыа кесел жасайтын біраз екі шты ережелер де болды. Блар тріздес олылытар 1952 жылдан бастап пікір таластарын туызды. Бл олылытар жнделіп, «аза тілі жаа орфографиясыны негізгі ережелері» 1957 жылы бекітілді. Біра бл жолы згерістер бріінылар сияты тбірлі згеріс болан жо.

 

Дріс№6