Жазу жне оны даму кезедері
Жоспар:
Жазуды шыуы жне оны даму кезедері
Ліпби жне орфография
Транскрипция жне транслитерация
Тірек сздер: орфография, транскрипция, транслитерация, алфавит
Тіл зіні атынас ралы болу ызметін ауызша трде де, жазбаша трде де атара алады. Дыбысты тіл жазу арылы табаланады. Соны нтижесінде оны атынас ралы ретінде олдану шебері кеейеді. Жазу (жазба тіл) - адамдарды кеістік пен уаыта туелді болмай, мірді барлы саласында ке трде арым-атынас жасауына ммкіндік беретін рал. Ал ауызекі тіл жайында мны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сйлесіп, арым-атынас жасауды ммкіндігі сйлеуші мен тыдаушыны арасындаы кеістікке байланысты болады да, оны шеберінен шыып кете алмайды. Ол кеістікті шебері лаа естілуді ммкіндігімен ана лшенеді де, адамдар ауызекі тіл арылы жзбе-жз кездескенде ана, бір-бірімен сйлесіп пікір алыса алады. Алайда мндай салыстыру ауызекі тілді ызметі мен ндылыын ешбір тмендете алмаса керек. Ауызша тіл кнделікті мірде ауызба-ауыз сйлесіп, арым-атынас жасауда, тікелей з ара пікір алысуда айрыша ызмет атарады.
Жазба тілді ауызекі тілден кейін пайда боланы, оны жазуды шыып жасалуымен байланысты екендігі белгілі. Жазуды шыып жасалуыны, соан сай жазба тілді жасалуыны кллі мдениет атаулыны тарихында орасан зор маызы болды жне болып та отыр. Жазусыз мдениет атаулыны, цивилизация атаулыны кзге елестетуді зі ммкін емес.
Адам білімді негізінен жазба тіл арылы, жазыланды оу арылы алады. Адамзатты сонау кне дуірінен бастап, бізді заманымыза дейінгі талай асырлар бойына ылым мен техника, дебиет пен нер саласында жасаан кллі мдени байлыын рпатан-рпаа жеткізген де - жазба тіл. Кптеген заман бойында жасалан жне бізді заманымызда жасалып отыран мол рухани мдениетті бізден кейінгі рпатара, дуірден-дуірге жеткізетін де - осы жазба тіл.
Жазуды тарихы те ерте замандардан басталады. Кне жазуды да, азіргі жазуды да зерттеп білуді рі теориялы, рі практикалы лкен мні бар. Кне жазу нсаларын талдап ои білу ерте заманда мір сріп, азірде лі тілдерге айналан тілдермен танысуа немесе азіргі тілдерді ертедегі алпымен танысуа жне оны білуге ммкіндік береді.
Идеографиялы немесе логографиялы жазу (Идеография - грек тіліні іdеа-«идея» grаро-«жазамын» деген сздерінен алынан. Логография - грек тіліні Іоgоs -«сз жне grаро -«жазамын» деген сздерінен алынан). ліпби жне орфография
детте, сз рамында айтылатын тіл дыбыстарыны жазба тілде ааз бетіне тсіп жазылуы жне соан орай оылуы шін оларды белгілі бір табалармен белгіленуі шарт. Тіл дыбыстары жазуда графикалы таба-ріптермен табаланады. Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасан ріптерді жиынтыы алфавит деп аталады.
Ал графика дегеннен белгілі бір тілдегі фонемаларды жне оларды тіркесін белгілеу тсілдеріі жиынтыы дегенді тсінеміз. Л. В. Щерба графиканы «алфавитті ережелері (аидалары)» деп те атайды.
Графика белгілі бір аидалара негізделеді. Графиканы е басты мселелеріні бірі - тілді алфавитіндегі ріптерді рамы туралы мселе. Графикалы аида бойынша, р трлі фонемалар бір ана ріппен табаланбай, оларды райсысыны зіне телінген табасы (ріп) болуы керек. Екінші сзбен айтанда, графика белгілі бір ріп бірнеше фонеманы табасы емес, бір фонеманы табасы болсын деген аидаа негізделеді. Бл аида графиканы е басты аидаларыны бірі болып саналады. Ал, егер р трлі фонемалар бір ана ріппен табалана берсе, онда сауат ашу, оыту ісі, емлені йрену иындай тсер еді. Алайда бл айтыланнан белгілі бір тілдегі фонемаларды саны мен ріптерді саны з ара тепе-те болуы шарт деген ым тумауа тиіс. Графиканы транскрипциядан айырмашылыы сол, ол (графика) тілді дыбысты рамын длме-дл жне тгел амтып крсетуді масат етпейді. Алфавиттегі ріптер транскрипциялы табалар емес, ол (ріп) баса ріптермен трлі-трлі арым-атынаста бола отырып, р трлі фонемаларды табалауы ммкін. Мысалы, орыс тілінде жуан дауыссыз дыбыстан жіішке дауыссыз дыбыс осымша таба - жіішкерткіш белгі (ь) арылы ажыратылады. Орыс тілінде 35 дауыссыз фонема бар. Ал егер рбір фонема з алдына блек ріппен табаланан болса, онда орыс тіліні азіргі алфавитіні рамында бар ріптерді стіне палаталь дауыссыздарды белгілейтін таы да 15 ріп осылан болар еді. Мны зі орыс алфавитіні рамындаы ріптерді санын- жасанды трде лайту болар еді. Орыс графикасына бір ана жіішкерткіш белгіні жне дауысты дыбысты белгілейтін трт ріпті (жіішке дауыссыздан кейін келген е, о, и, а фонемаларын белгілейтін е, ё, ю, яріптері) енгізу арылы палаталь дыбыстар табаланып, соны нтижесінде орыс алфавиті ышам жне олайлы алфавит бола алды. детте, алфавит зіні рамындаы ріптерді молдыымен емес, ышамдылыымен тымды болады. Ышамдылыты да орынды, орынсыз болатыны бар. Алфавиттегі ріптерді саны ышам, жииаы болсын дегенге сйеніп, кез келген р трлі фонемаларды бір ана ріппен табалай беруге болмайды. Блай ету жазуды да, оуды да крделендіріп ауырлата тседі. те сас фонемаларды, емле мен оыту ісіне залалы тимейтін болса ана, бір ріппен табалауа болады.
Ке таралан алфавит - латын алфавиті мен орыс алфавиті. зірбайжан, аза, ырыз, араалпа, збек, трікмен, татар т. б. тркі тілдерінде сйлейтін халытарды алфавиті 20-жылдарды аяына дейін араб графикасына негізделген алфавит болды. Біра араб алфавитінде сас ріптерді кп болуы жне ондай ріптерді бірінен екіншісі осалы белгілер арылы ана ажыратылуы, бір ріпті сз басында, ортасында жне соында келуіне арай, .трліше табалануы, алды-артындаы ріптермен кейде бірге, кейде блек жазылуы, алфавит рамында тркі тілдеріндегі дыбыстарды (сіресе дауысты дыбыстарды) табалайтын ріптерді жетіспеушілігі т. б. сауат ашу, оыту ісінде де, баспа техникасында да кптеген иындытар туызды.
аза халы 1929 жылы латын графикасыны негізіндегі жаа алфавитті абылдады. Осы жылдары еліміздегі тркі тілдерінде сйлейтін баса да халытар латын алфавитіне кшті. Латын алфавитіні сауат ашуда болсын, баспа ісінде болсын, араб жазуы негізіндегі алфавитке араанда, лдеайда прогрестік маызы болды. Латын алфавитіндегі рбір ріп зіні жеке трандаы алпын сатайды. Бл алфавитті рамында 29 ріп бар еді. Блар байыры сздерді дрыс жазуа ммкіндік берді. Латын графикасы негізіндегі алфавит сауатсыздыты ыса мерзім ішінде жоюа кмектесті. Осындай жетістік жатары бола трса да, латын графикасы негізіндегі алфавит орыс тілінен, орыс тілі арылы баса тілдерден енген кптеген сздер мен терминдерді дрыс жазуа ттеп бере алмады. Мны зі бір сзді р трлі жазу, ылыми-техникалы терминдерді айтылуын брмалау сияты олайсыз жадайлара шыратты.
Бізді елімізде тркі тілдерінде сйлейтін халытар орыс графикасына негізделген алфавитке кшуді ажет деп тауып, 30-жылдарды аяы 40-жылды басында жаа алфавит абылдады. аза халы орыс графикасына негізделген жаа алфавитті 1940 жылы абылдады. Орыс алфавитіндегі 32 ріп тгелдей абылданып, оан оса орыс тілінде жо дыбыстарды табалайтын 9 ріп алынды да, ріп саны 41-ге жетті. Орыс тілінде жо дыбыстарды азаша табалары (, , , , , , і, , ) орыс адфавитіндегі ріптерге (о, к, г, у, н) сас болу жаы ескерілді. Орыс графикасына негізделген жаа алфавит аза жазуын бдан брын ріпті жетіспеуіне байланысты болып келген иыншылытан біржола тарды. Орыс тілінен, орыс тілі арылы баса тілдерден енген кптеген сз бен терминді дрыс жазуа ммкіндік туды. Мектеп оушылары латын алфавиті тсындаыдай, екі алфавитті емес, шын мнінде біра алфавитті танып білуге ммкіндік алды.
Графика мен орфография з ара тыыз байланыста болады. Орфография дегеннен дрыс жазу ережелеріні жиынтыы дегенді тсінеміз (Орфография - грек тіліні огероs «дрыс» жне gгаро «жазамын» деген сздерінен жасалан термин).
Тілді дыбысты жаы оны сздік рамы жне грамматикалы рылысымен астарласып, з ара байланыста болады. Осыан орай фонетикалы жазу (ріппен жазу) тілді дыбысталу жаын ана емес, сонымен бірге лексикасы мен грамматикалы ерекшеліктерін де амти алатындай болуы керек. Орфография дрыс жазуды нормасы мен аидаларын белгілегенде, тілді р трлі жатарын жне оларды байланысын бірдей ескере отырып, натылы принциптерге сйенеді, соларды негіз етіп алады. Орфографияны жп-жбымен тізбектеле олданылатын алты трлі принщші бар. Олар мыналар:
Фонематикалы принцип пен фонетикалы принцип. Фонематикалы принцип бойынша, рбір фонема ай позицияда келуіне арамастан, зіне бекітілген траты таба - бір ріппен белгіленеді. Орыс тілінде бір сзді р трлі ормалары, мысалы, плода жне плод формалары р трлі дыбысталанмен (плода формасында айтылан сзді рамындаы я дауыссыз д плод сзінде айтылуда ата дыбыса айналады), біркелкі жазылады. Фонетикалы принцип сздін. рамындаы дыбыстарды айтылуын сатап жазуды басшылыа алады. Мысалы, жаздыгні, ыстыгні, ашудас деген сздерді айтылуынша, осылай жазылуы - орфографияны фонетикалы принципіне сйеніп жазуды нтижесі.
Этимологиялы принцип пен дстрлік-тарихи принцип. Этимологиялы принцип сздерді алпын емес, шыу тегін (этимологиясын) сатап жазуа негізделеді. Этимологиялы принцип бойынша жазу сздерді ткен дуірдегі алпын сатайды
Морфологиялы принцип пен иероглиф принципі. Морфологиялы принцип бойынша жазу сздерді айтылуына емес, тбір тласын сатауа негізделеді. Кптеген тілдерде сздерге сз тудырушы аффикстер мен сз трлендіруші аффикстер жалананда, екі сз бірігіп немесе з ара тіркесіп айтыланда, сздер мен сз тіркестеріні айтылуы згеріп, р трлі дыбысты згерістерге шырайды. Морфологиялы принцип дыбысталудаы бл ерекшеліктерді ескермей, сз рамындаы сыарларды жеке трандаы алпын сатап жазуды басшылыа алады. Мысалы: басшы (башшы емес), шсын (шшын емес), сной (сой емес), крінбеді (крімбеді емес), азанап (азаап емес), ркім (ргім емес), кзарас (кзарас емес), Сарыара (Сарара емес).
Иероглиф немесе символ принципі біркелкі дыбысталатын сздерді, яни омонимдерді жазуда бір-бірінен ажырату шін олданылады. Мысалы, аза тілінде «жай, кй, жадай» деген маынаны білдіретін хал сзі мен «денедегі кішірек оырай таба, белгі» деген маынаны білдіретін алсзіні осылайша жазылуы иероглиф принципіне мысал болады.