Сздерді морфологиялы рылымы.

Сзді морфологиялы рылымына дрыс талдау жасау шін, е алдымен сзді рылымына тікелей атысы бар негізгі морфологиялы ымдарды алдын ала айындап алу те-мте ажет. Ондай негізгі морфологиялы ымдарды мазмнына морфема туралы ым мен оны тбір морфема (немесе негізгі морфема) жне аффикстік морфема (немесе кмекші морфема) деп аталатын трлері жайындаы ымдар енеді.

Сздер морфологиялы рылымы, морфемалы рамы жаынан алуан трлі болады: олар бір морфемадан да (бас, ол), екі морфемадан да (бас-та, ол-да), бірнеше морфемадан да (бас-та-у-шы, ол-да-н-ыс-ы) рала береді. Сз рамындаы морфемаларды райсысыны зіне тн маынасы болады. Мысалы, клшікке деген сзді рамындаы ш морфеманы біріншісі (кл) затты маынаны білдірсе, екіншісі (-шік) кішірейткіш маынаны, соысы (-ке) баыт маынасын білдіреді. Маыналы трыдан араанда, морфема сзді ары карай блшектеуге келмейтін е кіші маыналы блшегі болып саналады. Сз де, морфема да дыбыстан немесе дыбыстарды тіркесінен ралады. Дыбыс - тілді е кіші единицасы, біра ол здігінен маынаны білдіре алмайды. Дыбыс - тілді маыналы единицасы емес, е кіші фонетикалы единицасы. Егер жеке дыбыс маынамен байланысса, яни маыналы единица ретінде ызмет атара алса, онда оны сз немесе кмекші (аффикстік) морфема боланы.

Сонымен, морфема дегеніміз тілді ары арай блшектеуге келмейтін е кіші маыналы единицасы. Морфемалар маынасы мен ызметі жаынан р трлі. Морфемаларды ішінде негізгі лексикалы маынаны білдіретіндері де, грамматикалы маынаны білдіретіндері де бар. Мысалы, клшікке деген сзді рамындаы кл морфемасы негізгі лексикалы маынаны білдірсе, -шік жне -ке морфемалары грамматикалы маыналарды білдіреді. Жалпылама лексикалы маынаны білдіретін морфема тбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да, грамматикалы маыналарды білдіретін морфема аффикстік морфема немесе кмекші морфема деп аталады

Дние жзіндегі тілдер грамматикалы рылысы жаынан алуан трлі. Осыан орай, ол тілдердегі сздерді морфологиялы рылымы да, сз рылымындаы тбір морфема мен аффикстік морфемаларды табиаты да трлі-трлі болып келеді. Негізгі (немесе тбір) морфеманы жалпылама лексикалы маынасы затты маына деп аталады.

Негізгі немесе тбір морфемаларда дербестік бар. Олар, мысалы, тркі тілдерінде дербес сз ретінде олданыла алады. Ал аффикстік морфемаларда мндай дербестік болмайды. Сондытан олар кмекші морфемалар деп аталады. Аффикстік морфемалар рашан сз рамында олданылады. Олар сзден тыс ешандай маынаны білдіре алмайды. Аффикстік морфема сз рамында олданыланда ана, белгілі бір маынаны білдіреді.

Аффикстік морфемалар тбір морфемадан сздерді лгілерін (модельдерін жасауа атысы жаынан да ажыратылады. Аффикстік морфемалар сздерді белгілі бір тобыны рамында олданылса, тбір морфемалар бір емес, р баса топа атысты сздерді рамында шыраса береді. Мысаль білімнен деген сзді рамындаы -ім жне -нен аффикстік морфемалары сздерді зат есім деу аталатын тобында ана шырасса, -біл деген тбір морфема сздерді зат есім (мысалы: білім) деп аталатын тобында ана емес, р трлі топтарда, мысалы, етістіктер тобында да (білдіру, біліну, білісу), сын есімдер тобында да (білгіш, білімді) шыраса береді. Тбірморфемалар р баса формалармен трленетін сздерді рамында олданыла алса (мысалы, жоарыдаы р баса сз таптарыны трлену формалары), аффикстік морфемалар біркелкі формаларда трленетін сздерді крамында олданылады. Мнымен бірге мына бір ерекшелікті оса ескеру ажет: аффикстік морфема сздерді белгілі бір тобына телініп шектеле трса да, тбір морфемаа араанда, лдеайда жиі олданылады. Белгілі бір аффикстік морфема біртектес тбір морфемаларды лденешеуіне жалана берсе, белгілі бір тбір морфема санаулы ана аффикстік морфеманы абылдай алады. Мысалы, аффикстік морфеманы бірі - кптік жалауы (-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер) кллі зат есім атаулы сздерді (немесе тбірлерді) барлыына бірдей жалана берсе, жер деген тбір морфемаа аффикстік морфемаларды барлыы емес, бірнешеуі ана жалана алады.

Тбір морфема сздерді р трлі лексика-грамматикалы топтары шін бірдей орта морфема ретінде ызмет ете алады. Мысалы, бас морфемасы басты, басшы, баспа, баспалда, басшылы деген зат есімдерді де, басты, бассыз деген сын есімдерді де, баста, бастат, басар деген етістіктерді де тбірі болып саналады.

Ал негізді тбірден айырмашылыы сол, ол сздерді р трлі (р баса) лексика-грамматикалы топтары шін емес, оларды белгілі бір лексика-грамматикалы тобыны формаларына орта болып келеді. Мысалы, бас морфемасы жоарыда аталан зат есімдерді де, сын есімдерді де, етістіктерді де - бріне бірдей йты, бірдей орта тбір болса, бастытар, бастыа, бастытан, бастыы, бастыы деген зат есімдер тобына енетін сздерді формаларына орта негіз -басты, ал бастап, бастаалы, бастаан, бастайтыны деген етістіктерді формаларыны бріне бірдей орта негіз - баста. Басара, басарып, басаралы, басаран, басарар, басаратын деген етістік формаларыны негізі басар болып саналады. Бл айтыландардан шыатын орытынды мынау: тбір морфема - сздерді андай лексика-грамматикалы топа (ай сз тобына) жататындыына арамастан, оларды бріне бірдей тн, кллісіне бірдей орта, баршасына бірдей негізгі йты болатын элемент те, негіз - белгілі бір лексика-грамматикалы топа (сз табына) атысты бір сзді р трлі формаларыны бріне бірдей орта йты.

Тбір морфема сздерді ары арай блшектеуге келмейтін жне негізгі лексикалы маынаны білдіретін тп блшегі болса, негіз, детте, тбір мен жрнаты осындысынан жасалады. Мысалы: кйші, малшы, досты, таулы, рле, баала жне т. б. Негіз бір ана морфологиялы элемент - таза тбірден де ралуы ммкін. Мндайда, жоарыда аталып ткеніндей, тбір мен негіз, сз бен тбір немесе негіз бен сз трізді единицалар бір-бірімен сйкес келеді. Мысалы: от, т, бел, без, жер, жел, тас, жаз, ай, кн жне т. б.

Морфологиялы сіісу процесіні нтижесінде алашы тбір морфема мен аффинкстік морфеманы бір-бірімен ажырамастай болып кірігіп, бл кнде морфемалара мшеленбей бір ттас морфема ретінде ынылатын тбір морфемалар сііскен тбірлер деп аталады. Сііскен тбірлерге тмендегі тбірлер мысал бола алады: жары, жалын, монша, айт, айыр, оят, оян, млдір, млте,тыл, тар, семір, семіз жне т. б. Блар азіргі аза тілінде жар+ы, жал+ын, мон + ша, ай + т, ай + ыр, оя +т, оя + н, мл +дір, мл +те, т-ыл, т + ар, сем + ір, сем +із трінде немесе баса трде мшеленуге келмейді де, райсысы блініп-жарылмайтын бір бтін тбір морфемалар-сііскен тбірлер ретінде танылады.

Сонымен, сіісу процесінде сзді тбірлес, тркіндес сздерімен байланысы кгірттеніп жойылады да, элементтері з ара кірігіп (сіісіп) кеткен сздер зімен тркіндес сздерден ошауланып алшатайды. Мысалы, жа (жау), жан (жану), жары, жалын деген сздер этимологиялы трыдан о баста бір ана тбірден (жа-) тараанмен, азірде бл сздер тбірлес сздер ретінде емес, іргесі бір-бірінен аула жатан, жаындыы жо сздер ретінде ынылады,