Аффикстік морфемалар жне оларды трлері.

Аффикстер маынасы мен ызметі жаынан трлі-трлі болып келеді. Оларды ішінде тбір морфемаа жаланып, оны маынасын натылай тсетін аффикстер бар. Мысалы, жоарыда аталан клшік деген сзді рамындаы -шік аффиксі жалпы ымды білдіретін кл деген тбірге жаланып, оны маынасын натылай тсіп тр. Аффикстерді кейбіреулері дербестігі жо тбір морфемадан сз тудырады немесе дербестігі бар тбір сзден туынды сз тудырады. Мысалы, аза тілінде блік деген сз бл кнде з алдына дербестігі жо бл- деген тбірге (аталан тбір блін, булдір деген сздерді де рамында кездеседі) -ік деген аффиксті жалануынан жасалса, осы аффиксті з алдына дербес сз ретінде олданыла алатын тіл деген тбір морфемаа (тбір етістікке) жалануынан тілік деген.туынды сз жасалан. Дербестігі жо тбірден немесе дербестігін сатаан тбір сз жасайтын мндай аффикстерді сз тудырушы аффикстер дейміз. Сз тудырушы аффикстерді маынасы деривациялы (Деривациялы - латынны derivatio (меншіктеп блу) деген сзінен жасалан термин) маына деп аталады.

Аффикстерді кейбіреулері сз бен сзді байланыстырып, оларды з ара арым-атынасын білдіреді. Мысалы, клді жаасы дегендегі -ді жне -і аффикстері сз тудырып тран жо, кл мен жага деген сздерді байланыстырып; оларды бір- біріне атысын білдіріп тр.

Сз бен сзді байланыстырып, оларды бір-біріне атысын білдіретін аффикстер сз трлендіруші аффикстер, ал оларды (сз трлендіруші аффикстерді) грамматикалы маыналары реляциялы (Реляциялы - латынныгеtаtіо (арым-атынас) деген сзінен жассалан термин) маына деп аталады.

Аффикстік морфемаларды ішінде е жиі шырасатындары жрнатар мен жалаулар. Жрнатар з ішінде екі топа блінеді: оны бірі-сз тудырушы жрнатар, екіншгсі-форма тудырушы жрнатар.Сз тудырушы жрнак жаланан сзіне жаа маына степ, туынды сз жасайды. Сз тудырушы жрнатарды жалануы арылы жасалан туынды сздерді райсысы дербес лексикаллы единицаа (сзге) айналып, сздіктерде з алдына блек (дербес) реестр сз ретінде аралады. Мысалы, ек, су, ол деген тбірлерге сз тудырушы жрнатарды жалануынан жасалан мынандай туынды сздер бар: 1) егін, егінші, егіншілік, егінді, егіс, егістік, екпе; сулы, сулык, сула, суландыру, сусау, сусыз; олдау, олдаушы, олдан, олданыс, олдас, олты, олтыта жне т. б. Сз тудырушы жрнатарды жалануы арылы жасалан осы туынды сздерді райсысы зіне негіз болан тбірден маынасы басаша, з алдына блек-блек лексикалы единицалар (сздер) ретінде ынылады.

Форма тудырушы жрнатарды сз тудырушы жрнатардан табиаты басаша болады. Сз тудырушы жрнатар жалаан сзіні маынасын згертіп, онан млдем жаа маынаны білдіретін баса бір туынды сз жасаса (мысалы: ой -трт тлік малды бірі, ойшы- «ой баатын адам, шопан»), форма тудырушы жрна зі жаланан сзіне сл ана осымша маына стейді

Дріс №14

Грамматикалы маынаны берілу трлері мен тсілдері. Грамматикалы категория жайлы ым.Сз таптары

Жоспар:

Грамматикалы форма мен грамматикалы маына туралы тсінік

2. Грамматикалы маынаны білдіретін грамматикалы тсілдер (аффиксация, ішкі флексия, осарлану, бірігу, кмекші сздер, орын тртібі, екпін жне интонация тсілдері)

Сз таптары

Грамматикалы форма дегеніміз - грамматикалы маына туызушы тілдік -ралдар. Мселен, біл - білім, студент - студентпін десек, осы трт сзді тртеуі де белгілі бір формада тр: біл, білім, студент атау тлада, , нульдік флексияда тр; студентпін дегенде, -пін -1 жаты маына білдіріп тр: жекеше; жіктік жалау крсеткіші, яни формасы. Біл мен білім сздері формалды трде атау тлада, бір формада тран трізді. Шындыында, олай емес: білім - туынды сз; етістікті зат есімге айналдырушы - ім жрнаы. Бл да з алдына бір баса форма. Білімді десек, сз - ді жрнаы арылы зат есімнен сын есімге айналып кетті. Бл - бл сзді шінші бір формаа тсуі. БілімдІлік десек, лікаффиксі арылы сз.-сын есімнен айтадан зат есімге айналып кетті. Бл- бл сзді тертінші бір формасы.

Сз-формаоы сз тіркестерінен де айын крінеді. Мселен, института барамын, институттан келдім, иститутта оыма тіркестерінде р сз р формада тр.

Грамматикалы. форма дегеніміз - грамматикалы маына мен грамматикалы тсіл бірлігі, грамматикалы маына мен грамматикалы тсіл араатынасыны крсеткіші. Ал грамматикалы тсіл дагеніміз-грамматикалы маынаны материалды крсеткіші, яни формасы.

Сз формалананда, яни белгілі бір амал тсілдер арылы трленгенде, зіні бастапы лексикалы маынасына кемінде бір немесе бірнеше осалы маына стемелеп алады. Сз жеке транны зінде де грамматикалы бірнеше маынаа ие болуы ммкін.

Грамматикалы маына дегеніміз - сзді лексикалы маынасына осылан стеме маына, сздерді трлі-трлі арым-атынасын білдіретін осалы маыналар. Сзді грамматикалы маынасы сз формалары арылы беріледі. Тіл-тілде сзді грамматикалы маынасы р трлі амал-тсілдер арылы білдіріледі.

Грамматикалы магына білдіруді негізгі жне лкен-лкен екі тсілі болады. Бірі - синтетикалы тсілдер; екіншісі - аналитикалы тсілдер. Синтетикалы тсілдер дегеніміз - сзді грамматикалы маынасыны сзді з ішінде олданылан амалдар арылы білдірілуі. Синтетикалы тсілдер трлері мыналар: аффикстік тсіл (аффиксация), дыбыс алмасуы, екпін тсілі, супплетивизм, редупликация.

Аналитикалы тсілдер дегеніміз - сзді грамматикалы маынасыны сзді з ішінде емес, сол сздсн тыс олданылан амалдар арылы білдірілуі. Аналитикалы тсілдер трлері мыналар: сздерді орын тртібі тсілі, кмекші сздер тсілі, интонация тсілі.

Грамматикалы маыналар тіл-тілде р трлі грамматикалы ралдар, амал тсілдер арылы беріледі. Грамматикалы маыналарды білдіруді жолы грамматикалы тсіл деп аталады. Тіл-тілде грамматикалы тсілдерді бірнеше трі бар. Олар мыналар: аффиксация тсілі, ішкі флексия тсілі, осарлану тсілі, біріктіру тсілі, кмекші сздер тсілі, сздерді орын тртібі тсілі, екпін мен интонация тсілдері.