Сз таптары жне топтастыру принципі.

Жеке, натылы тілдердегі немесе тілдерді тобындаы сздерді сз таптарына топтастыруда сз таптарыны жалпы теориясына сйену те-мте ажет. Тіл білімінде ертеден бастап, сздерді негізгі немесе атауыш сздер, кмекші сздер жне одаай сздер деп р трлі топтара блу дадысы бар. Атауыш сздерді атарына заттар мен былыстарды, сапа-белгіні жне іс-рекетті атаулары жатады. Оларды райсысында толы маына бар жне сйлемде здігінен дербес мше ретінде ызмет атара алады. Атауыш сздерді атарына зат есім, сын есім, стеу, етістік жне шартты трде сан есімдер мен есімдіктер жатызылып жр. Кмекші сздерде атауыш сздердегідей дербестік жо. Лексикалы маынаны лсіреп кгірттенуі жне ондай маынаны грамматикалы маынамен ласып кетуі, сйлемде дербес мше бола алмауы кмекші сздерді сипаттайтын жне оларды атауыш сздерден ажырататын белгілер болып саналады. Кмекші сздерді атарына р трлі тілдердегі артикльдер, предлогтар, жалаулытар, септеуліктер, демеуліктер енеді.

Тіл білімінде сз таптарыны табиаты жайында р трлі кзарастар мен байымдаулар бар. Оларды бірі бойынша, сз таптары сздерді лексика-грамматикалы категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сз таптары сздерді формальды-грамматикалы категориялары, шіншілері бойынша, сздерді таза грамматикалы топтары болып саналады.

Сз таптарын сздерді лексика-грамматикалы категориялары деп арайтындар сздер зіне тн белгілері, атап айтанда, семантикалы, морфологиялы жне синтаксистік белгілері бойынша топталып, тиісінше белгілі бір сз табына телінеді деп есептейді.

Ф.Ф.Фортунатов жне оны мектебі сз таптарын формальды-грамматикалы (длірек айтанда, морфологиялы) категория деп арады. Ф. Фортунатоов сздерді «трленетін» жне «трленбейтін» сздер деп топтастырады да, «трленетін» сздерді «жіктелетін» (етістіктер), «септелетін» (зат есімдер) сздер септелетіндерді ішінде тек (род) категориясына орай сз трлендіруші формалара ие болатын сздер (сын есімдер) деп іштей жіктейді. Ф. Ф. Фортунатов стеулерді «трленбейтін», біра сз тудырушы формалара ие болатын топа жатызады . Сздерді блайша тек сырты белгілеріне арай сз таптарына топтастыру тар шебердегі морфологизмге кеп сотырды.

Сз таптарын таза грамматикалы категория деп арайтын лингвистер де бар. Мысалы, О.П.Суник сз таптарын классификациялауда тіл білімінде негізге алынып жрген заттылы, атрибутивтік, іс-рекет (процесс) трізділерді лексикалы маына емес, жалпы грамматикалы маына деп есептейді. Оны пікірінше, заттылы - зат есімдерге тн жне оны баса сз таптарынан (сын есім, сан есім, етістік жне стеулерден) ажырататын жалпы грамматикалы маына. О.П.Суник сз таптарыны ркайсына тн жеке грамматикалы категориялар мен маыналарды, грамматикалы формаларды сз таптарын ажырататын белгілер ретінде емес, сз таптарыны райсысыны зіне тн жалпы грамматикалы маынасынан туатын, соан баынышты былыстар деп арайды.

Сз - р жаты жне те-мте крделі былыс. Е алдымен, сз - дыбысталу мен маынаны бірлігінен тратын лексикалы единица. Бл ретте ол тіл біліміні лексикология саласында арастырылады. Мнымен бірге, сзді грамматикалы жаы да бар, рбір сзде грамматикалы маына болады. Сздерден сз тіркесі жне сйлем ралады. Тілде сздерден тыс еш нрсе де жо десе болады. Сзден тыс, сзге келіп тірелмейтін бірде-бір былысты тілден табу иын. Тіл білімінде сз лексикалы былыс ретінде ана емес, грамматикалы рылыс ретінде де аралады. Сздерді белгілі бір тобы белгілі сз табы ретінде арастырыланда, е алдымен, оны білдіретін маынасы есепке алынады да, зат есімдер тобына тн маына - заттылы маына, , сын есімдер тобына тн маына - атрибутивтік маына, етістіктер тобына тн маына - процессуальды маына ретінде аралады. Тіл білімінде сз таптарын бір-бірінен ажыратуда грамматикалы белгілер де негізге алынады. Грамматикалы белгілерді зі екі трлі: оны бірі - морфологиялы белгі, екіншісі -синтаксистік белгі.

Морфологиялы белгіні атарына сз тудыру формалары мен сз трлендіру формалары енеді. Сз тудырушы аффикстер (жрнатар) сз таптарына телініп, соан орай, оларды грамматикалы белгісі ретінде ызмет атаара алады. Мысалы: -шы(-ші), -м (-ым, -ім ) жрнатары зат есімдерге (етікші, жмысшы; нім, киім, білім, жне т. б.), -лы (-лі,-ды, -ді, -ты, ті), -гыш (-гіш, кіш/,жрнатары сын есімдерге (сулы, денелі, ажарлы, пайдалы, тузды, кеуделі, тасты, жемісті жне т. б.), -ла (ле, -да, д е, -та, те), -а (-е) жрнатары етістіктерге (тагала, шегеле, тотайла, екпелі, аранда, мекенде, белгіле, жне т. б.) тн жрнатар ретінде аралады да, бір сз табын екінші сз табынан ажыратуа кмектеседі.

Сз таптарыны синтаксистік белгісі оларды сйлем мен сз ,тіркесіні рамында атаратын ызметтерімен айындалады. Ол ызметті мазмнына белгілі бір сз табына телінетін сзді сйлемге мше болу ызметі ана емес, мнымен бірге оны сйлемде немесе сз тіркесінде баса сздермен тіркесу, олармен байланысу ерекшелігі де енеді. Зат есімдер бастауыш ызметін немесе толытауыш ызметін, ал сын есімдер анытауыш ызметін атарады дегеннен аталан сз таптары сйлемні баса мшелері бола алмайды деген ым, рине, тумаса тиіс. Зат есімдер сйлемде олданылу ыайына арай баяндауыш ызметін де, анытауыш немесе пысытауыш ызметін де атаратыны сияты, сын есімдер пысытауыш ызметінде немесе субстантивтеніп барып бастауыш, толытауыш, кейде баяндауыш ызметінде де жмсалуы ммкін.

Сонымен, сз таптары бір-бірінен жалпы категорияльды маынасы, морфологиялы жне синтаксистік белгілері арылы ажыратылады. Бл белгілерді ара салмаы сз таптарыны барлыында бірдей бола бермеуі ммкін. Мысалы, аылшын тілі мен тркі тілдерінде сын есімдер мен стеулер морфологиялы крсеткіштерге бай емес. Осылай боландытан, аталан тілдерде сын есімдер мен стеулер баса сз таптарынан сз трлендіруші формалара тапшы болуы жаынан жне жалпы категорияльды маына мен синтаксистік ызмет деп аталатын белгілері жаынан ажыратылады.