Таырып Негізгі грамматикалы ымдар(грамматикалы маына, грамматикалы тсіл).

Азастан инженерлі-педагогикалы халытар Достыы университеті

Филология кафедрасы

 

 

GZA4311 Грамматиканы зерттеу дістері

Пні бойынша

5В011700 – аза тілі мен дебиеті мамандыыны

Кндізгі жне сырты блім студенттеріне арналан

ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ

Кредит: 3

 

 

Лекция тезистерін растыран

ф..к., доцент Темірбекова Г..

______________

Лекция тезистері кафедра мжілісінде аралып,

бекітілді: №1 хаттама, 28 тамыз 2015 ж.

 

Кафедра мегерушісі:

ф..к., аа оытушы Бейсенбаева Р.Х.

_____________

 

Шымкент – 2015

Таырып. Грамматика жне грамматикалы бірліктер

Тіл білімі немесе лингвистика (латынша: lingua – тіл+ грекше: tikos - ілім) – тіл жне оны даму задылытары туралы ылым.

Тіл біліміні зерттеу объектісі – тілді ртрлі жатары мен салалары, оларды дамуы, зара байланысы, тіл дамуыны ішкі задылытары, жазу жне оны даму кезедері, тілді шыуы мен жасалуы, дамуы, тілдерді жіктелуі т.б.

Тіл біліміні негізгі масаты – дниежзіндегі тілдерді зерттеу, оларды сипаттау, тілдегі трлі былыстарды згеруі мен трленуін, тілдегі фонетикалы, лексикалы, грамматикалы былыстарды дамуына шолу жасау.

Тіл білімі тілдерді зерттеуді салыстырмалы-тарихи тсілі негізінде ХІХ асырды басында алыптасты. Оан дейін тілді дамуы натылы айындалмай, тек сипаттама беріліп ана дамыды. ХІХ асырды І жартысында сипаттама талдау ылыми талдауа кшуге ммкіндік алып, нтижесінде тіл білімі екі салаа блініп кетті: жеке тіл білімі жне жалпы тіл білімі.

Жеке тіл білімі – жеке бір тілді жйесі мен рылымын, оны даму задылытарын зерттесе, жалпы тіл білімі – адам баласы тіліні жалпы задылытарын арастырды. Жалпы тіл білімі бірнеше тілдерді алып, оларды зара зерттеп, жеке тіл білімі наты теориялы баыт крсетеді.

Кез-келген тілді зіндік дыбыс жйесі, сздік рамы, грамматикалы рылымы болады. Соан орай, тіл зерттеу объектісіне арай ш салаа блінді:

Фонетика (грекше: phone – дыбыс + tikos - ілім) тіл дыбыстарын зерттейтін клемді сала.

Лексикология (грекше: lexicos – сздік < lexis – сз + logos - ілім) – тілді сздік рамын арастыратын сала.

Грамматика (грекше: grammatike – дрыс жазамын) – тілді згеру, трлену жйесін арастыратын сала.

Грамматика саласы іштей екі салаа – морфология жне синтаксиске жіктелді:

Морфология (грекше: morphe – тла + logos - ілім) – тілдегі сз таптары мен сздерді згеруін, трленуін арастырады.

Синтаксис (грекше: syntaxis - байланыс) – сйлем мен сз тіркесіні згеруін, трленуін арастырады.

Тіл білімі зерттеу объектісіні масаттарына арай трт салаа жіктелді:

Салыстырмалы – туыстас тілдерді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы жйесін зара салыстырып арастырады.

Саластырмалы – туыс емес тілдерді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы жйесін зара салыстырып арастырады.

Сипаттамалы (синхрониялы) – тілді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы жйесін белгілі бір дуірдегі алпы трысынан арастырады.

Тарихи (диахрониялы) тілді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы жйесін ртрлі дуірде арастырады.

ылым атаулы зерттеу объектісіне арай екіге б\лініп арастырылады: жаратылыстану жне оамды ылымдар. оршаан ортадаы материалды, яни жаратылыс былыстарын жаратылыстану ылымдары зерттейді. Олара физика, химия, математика, биология, астрономия т.б. жатызуа болады. Ал адам баласы оамындаы былыстарды оамды ылымдар зерттейді. Олара философия, тарих, саясат, леуметтану, за т.б. жатызылады. Тіл білімі осы екі ылымны айсысына жатады деген мселеде кейбір алымдар жаратылыстану ылымдары атарына жатызса, енді басалары оны оамды ылымдара жатызады.

 

таырып Негізгі грамматикалы ымдар(грамматикалы маына, грамматикалы тсіл).

Грамматиканы негізгі зерттеу нысаны тілді грамматикалы рылысы болып табылады. Тілдегі сздерді грамматикалы маыналарына, формаларына жне зметтеріне арай, топ-топа бліп топтастыруда, р сз табына тн категорияларды анытау да морфологиялы міндеті. Тілдік рылымны зіндік ерекшеліктерін грамматикалы атынастарды айындауа атысты бір алуан грамматикалы ымдар бар. Тіл білімінде негізгі грамматикалы ымдара грамматикалы маына, оны берілу тсіліні бір трі грамматикалы форма жне осы екеуіні жйелі жиынтыын райтын грамматикалыкатегрия енеді.

Грамматикалы маына-сзді жалпы немесе ртрлі грамматикалы тлалар арылы трленуіні нтижесінде ябаса сздермен р алуан атынаса тсу салдарынан пайда болатын маынасы (3, 85). Бір сзді бойында рі лексикалы, рі грамматикалы маына болады. Лексикалы маына жеке сздерге тн болса, грамматикалы маына белгілі бір сз табына енетін сздерді барлыына тиісті болады. Мысалы, барады, креді, келеді деген сздерге орта, жалпы грамматикалы маына имыл, іс-рекетті білдіру.

Ал бару, кру, келу рекеттеріні натылы атауы, оларды лексикалы маынасы болып табылады. Бір сзді бойында бір ана лексикалы маына, бірнеше грамматикалы маына болады. Жоарыда келтірілген мысалдаы барады, келеді, креді етістіктеріне тн мынандай маыналарды атауа болады:

  1. амалды ту сипаты категориясына тн мн береді; креді, келеді дегенде іс-рекетті аяталмаандыын;
  2. іс-рекетті келер шата орындалатындыын;
  3. сйлемні іс-реетті орындалуына сенімді кзарасын білдіреді. Мндай жалпы грамматикалы маыналар сол тлада жмсалатын етістіктерді барлыына тн.

Демек, сзді грамматикалы маынасы лексикалы маынаны жалпылануы нтижесінде пайда болып, содан кейін сйлеу процесінде сзді жмсалу масатына арай оан р трлі тлаларды осылуы немесе сйлем де баса сздеремен р илы арым-атынаса тсуі аралы стейді. Осындай ерекшелігін ескре отырып, профессор А.Ысаов «Сзді натылы лексикалы маынасымен жарыса отырып, сол лексикалы маынаны айындай, саралай тсетін я сйлемдегібаса сздермен арым-атынаса тсу нтиесінде туатын

жалпы маынасын грамматикалы маына» (4, 14) деп крсетеді. Ал «аза грамматикасыны» авторлары грамматикалы маына сайып келгенде сзді лексикалы маынасымен тікелей байланысты болады.

Біра грамматикалы маыналарды зі бі ркелкі емес. Тікелей лексикалы маынадан туатын да, сзді трлену жйесі негізінде тлалануынан пайда болатын грамматикалы маыналар бар» (5, 415) деген кзарас білдіреді. рине сз таптарына тн орта маынаны жоа шыаруа болмайды. Біра бір сзді сйлем ішіндегі олданылу, трлену, зге сздермен арым-атынаса тсу ерекшелігін де ескеру керек. Мысалы, келеді, клген, келіпті сздеріне тн жалпы грамматикалы маына-имыл озалысты ткен шаа атысын білдіру. Ал, келеді дегендегі ткен шатаы амал-рекетті жедео орындаландыы; келген-брыы ткен шата болан амал-ректі сйлеуші сз еткенде еске тскендігі; келіпті-сенімсіздік рекі бар ткен шатаы амал-рекетті білдіру етістігіні тлалануынан пайда болан грамматикалы маыналар.

Грамматикалы маыналар, сздерді арасындаы р трлі атынастар тіл-тілде грамматикалы ралдар, амал-тсілдер арылы беріледі. Сондытан да алым С.Исаев грамматикалы маынаны жасалу тсіліне, сзді грамматикалы сипатын айындаудаы мніне арай жалпы грамматикалы маына, категориялы грамматикалы маына жне атысты грамматикалы маына деп ш трге бледі (5, 417).

Грамматикалы маынаны берілу тсілі мен жолдары. Грамматикалы маыналарды, сздерді арасындаы р трлі атынастарды білдіруді жолы грамматикалы тсіл деп аталады. Тіл-тілдерде алыптасан р алуан грамматикалы тсілдер бар.

1.Аффиксация тсілі-сзді тбіріне немесе негізіне аффикстерді жалануы арылы грамматикалы маыналарды білдіру. Аффиксация тсілі грамматикалы маыналарды білдіруде р трлі тілдердегі аффикстерді трлері-префикстерді де постфикстерді де, инфикстерді де павйдаланады. Тркі тілдерінде аффиксация тсілі-сан алуан грамматикалы маыналарды жне сздерді арасындаы р трлі атынастарды білдруде жиі олданылатын грамматьикалы тсіл. Тбір мен аффикс бір-бірімен жай ана жаласа осылып, морфемаларды ара жігі аарылып трады. аза тілін де жіктеу есімдіктері (мен, сен, ол) мен кейбір сілтеу есімдіктері (бл, сол) септелгенде оларды бысты рамыны згеретіні бар, біра мндай згеріс баса тбірлерді бойынан табылмайды. осымшаларды зіндік грамматикалы маынасы бар. Мысалы, -нікі, -дікі, -тікі-меншіктік мн беретін осымша; -сыз, -сіз-есімдерді болымсыздыын білдіретін осымша т.б.

2.осарлану тсілі-бір тбірді (я негізді) айталануы не екі тбірді абаттасып, осарлануы арылы грамматикалы мн беру.

1.жинаты я жалпылы маына: баа-шаян, темір-терсек, азан-оша;

2.жіктеу, топтау, саралау, даралау маыналары; зді-зі, бет-бетімен, алды-алдына.

3.болалды маына; бгін-ерте, елу-алпыс;

4.имылды бірнеше айталануын білдіретін маына; бара-бара, жылай-жылай, кбле-кле;

5.кптік маына; жиырма-отыз, лек-легімен т.б.

Кшейту маынасын білдіретін сын есімні шырай формасн жасау ызметінде жмсалатын ап-ара, п-демі дегендердегі ап, п буындарын К.Аханов жартылай осарлану немесе (жартылай редупликация) деп атайды.

3.Кмекші сздер тсілі атауыш сздер мен кмекші сздерді тіркесіп грамматикалы маына білдіреді. аза тілінде кмекші сздер, кмекші есімдер, кмекші етістіктер, шылау, модаль сздр болып блінеді е райсысыны зіндік грамматикалы мні болады.

1) Кмекші сздер жетекші сзге телене жмсалып, оларды кеістікке, уаыты атысын толытырып, натылап трады. Мысалы, ысты басы, тнні ортасы деген тіркестердегі басы, ортасы кмекші есімдерді мезгілдік жаынан натылап трады.

2) Кмекші етістіктер жетекші етістікке ксемше, есімше №жрнатары арылы жаланып, жа, ша, рай, амалды ту сипаты т.б. грамматикалы рек стейді. Мысалы, осы стте оырау ап-ащы шырылдап оя берді дегенді шырылдап оя берді тіркесі имылды жедел, кенеттен, бірден тез басталуын білдіреді.

3)Шылау сздер з ішіньде салыстыра не сабатастыра байланыстыратын жалаулытарды, демеуліктер мен септеуліктерді де зіндік грамматикалы маынасы алыстырыыз, біра болмаса, йтсе де, йткенмен жалаулытары арсылыты мнді, -а, ой демеуліктері кшейту, талау маынасын таман шылауы зінен брыы сздерді барыс жалауда трун керек етіп (мегертіп) , оларды жр, кет, кел, бар сияты етістіктермен байланыстырады.

4) Модаль сздер сйлеушіні айтылатын ойа кзарасын, пікірін білдіреді. Мысалы, терезені алу керек деген свйлемдегі керек сзі арылы сйлеген адам терезені ашуды керек екендігін айтып, зінше пікір тйеді, біра не ашылды деп хабарламайды не аш деп бйырмайды.