Таырып Негізгі грамматикалы ымдар (грамматикалы форма).

 

Сз-болмыс былыстарын, заттарын, оларды асиеттерін атайтын негізгі морфологиялы- семантикалы тіл бірлігі. Мофологиялы рылысы жаынан сз морфемалардан ралады. Ал морфема-морфология іліміні зерттеу нысаны. Сз формаларыны лексикалылне грамматикалы маынаа ие е кішкене блшектері тілдік рылымыда морфема деп аталады. Морфема, морф гректі morphe форма терминінен алыптасан. Морфема-тілді негізгі бірлігі. Морфема термині мен тсінікті И.А.Бодуэн де Куртенэ тбір мен аффикс тсінігіне пара-пар деп сынан болатын. Мндай тсінік Прага лингвистикалы мектебі кілдерініі Л.Блумфельдті жне дескрептивті лингвистика кілдеріні ебектерінде де кездеседі. Морфемаа мынандай асиеттер тн:

1.морфема сзді материалды-маыналы блігі деп есептелінеді, яни морфема белгілі бір дыбыстарды бірлігінен трады. Демек, морфемаларды зіне тн дыбысты формасы болады, рі дыбыстарды бірлгінен ралан морфемада маына болуы шарт. Морфема сзді е кіші маыналы блігі. Сз тлаларыны ерекшелігіне арай морфема лексикалы, грамматикалы маынаа ие. Морфеманы негізгі маынасы р трлі сзді ай жерінде келгеніне армастан, зіні бастапы алпын сатайды.

2.Морфеманы тласы траты болып кледі. Тілдегі задылы бойынша морфема рі арай блшектенбейді, ттастыын сатайды. Оны блшектерге блсе, жеке-жеке дыбыс ана алады. Ал жеке дыбыс айтылмашы маынаны, яни затты іс-рекетті материалды маынасын білдіре алмайды.

Кей лингвистикалы дебиеттерде морфема терминіне р алуан тсініктеме беріп жр. А.Ысаов «сзді лесикалы я грамматикалы маыналарын білдіретін блшектерді морфема» (24бет), Н.И.Кондаков морф-сз формасыны е ыса блігі, ал морфема р трлі сз формаларында кездесетін морфтар жиынтыы дей келе «рука, руки, ручка» сздеріндегі рук, руч, рук ш трлі морф немесе бір морфема варианттары деп анытайды.

«Морф» терминін 1947 жылы Ч.Ф.Хоккет сынан. Бір морфеманы р трлі морфтар оны алломорфтары деп аталады. Крші, крме, крді сздеріндегі кр ш трлі морфты жиынтыынан тратын бір морфема. Морфемаларды рылысын, сздердегі морфемалар бірлігі мен оларды трлерін арастыратын морфологияны бір саласы-морфемика. Морфемиканы негізгі зрттеу обьектісі морфемалар, оларды згеруі. Морфемика грамматиканы блігі ретінде. Сзжасам мен морфология саласында арастырылады. Морфемика мынандай мселелерді сз етеді.

1.морфемалар, оларды орны, ызметі, тбір, кмекші морфема, аффикстер туралы ілім.

2.морфемалара тн лексиаклы, грамматикалы, сзжасамды маына;

3.сзтлаларын е кіші маынасы бар бірліктерге (морфтара блшектейді);

4. р трлі топтара жататын морфтар мен сзтлаларды фонологиялы рылыстарын анытайды;

5.морфемалы дегейдегі синтагматикалы (белгілі ыра, екпінге біріккен сз, сз тіркесі, сйлем) не парадигматикалы (орта белгісі, састыы бар сзтлаларыны жйесі) тіл бірліктерінетоптастырады.

аза тілінде морфема А.Байтрсынов, .Жбанов, А.Ысаов, .Тлеуов, А.алыбаева, М.Томанов ебектерінде сз болады. «Морфема» деген термин сзді морфологиялы рылымындаы морфемалар маынасы мен рылысы, ызметіне арай тбір морфема жне осымша морфема болып екіге блінеді. Тбір морфема-сзді лексикалы маынасын сатаушы негізгі блік. Тбр морфологиялы деривация кезінде згермейді. Тркі тілдерінде тбір негізінен бір буынды, кейде екі буынды болады. Ат, ст, шаруа, сиыр т.б. Тбір морфеманы ерекшелігі-толы маыналылыы, тлалы сипатын згермейтіні, ары арай блшектеуге келмейтіндігі, жаа сз жасауа йты, негіз болатын тп азыы екендігі. Тбір морфема е негізгі морфема болып саналады, здігінен жеке трып семантикалы жаынан да, ызметі жаынан да дербес сз бола алады.

Тбір рмына арай жала жне крделі, негізгі тбір жне туынды тбір болып сараланады. Егер тбір сз здігінен осымшасыз жеке трып белгілі маынаа ие болса, негізгі тбір болады да, тбірге осымша осылып, жаа тбір сз жасалса туынды тбір болады. Ал осы туынды тбр сзден рі арай таы жаа сз жасалса, ол туынды сз деп аталады. Егінші деген сзді тбірі-ек, егін-туынды тбір, егінші туынды тбірлерді рбіген сздер.

Тбір сздер сзжасамды абілетіне, маына дербестігіне арай тірі тбірлер жне кнерген тбірлер болып келеді. Туынды сздерді маынасына йыты боланымен, формасы жаынан дербес сз ретінде олданылмайтын, рамына арай тбір жне осымша деп блшектеуге келмейтін тбірлерді А.Ысаов лі тбір немесе кнеленген тбір деп атап, момын, момаан дегендегі а-; баз (б-аз), ба (б-а) дегендегі б т.б. Міне, осылай етіп жігі белгілі морфемдік тлаларды біртіндеп тлалап бліп алу жйесімен тарихи трыдан ана анытауа болатын тп тлалар тркі тбірлер деп аталады.

Жеке олданылатын, дербес лексикалы маынасы айын, жаа сз жасауа негіз болатын тбірлер тірі тбір деп аталады. Мысалы, оы, ал, й т.б.

осымша морфемаа жаланып, оан осымша маына стейді. осымша морфеманы тбір морфемадан басты ерекшелігі лексикалы маынасы болмайды, тек грамматикалы мн береді. зі жаланан сзге жаа маына береді немесе сзтла жасайды; сзді трлендіреді; байланыстырушыны ызмет атарады. аза тілі зерттеулері не атысты зерттеулерде осымшаларды сз згертуші жне сз трлендіруші деп блу ке анат жайан.

Жеке олданылатын, дербес лексикалы маынасы айын, жаа сз жасауа негіз болатын кр, біл, айт сынды тбірлер тірі тбір дейді. Крделі сздер ішінде:

1.зара тіркесіп келіп крделі бір ымды білдіретін сз тіркесін райды; алтын саат, кйіз й.

2.бірнеше ымды атауларды маына жаынан бірлесіп, тла жаына траталуы нтижесінде біріккен сздер; кктан, таспаа,; кріккен сздер: кет, биыл;

3.тбір тлаларды пайдалануы я осарлануы нтижесінде кптік, жинаты, топтау маынасын білдіреді. ос сздер:баа-шаян, сті-стіне.

4.р алуан экспрессивтік, эмоцианалды мнді, сондай-а тілдегі кп олданыса ие, тласы жаынан алыптасан ысаран сздерге; Ба, Бке т.б.

осымша морфема тбір морфемаа жаланып, оан осымша стейді.осымша морфеманы тбір морфемадан басты ерекшелігі-лексикалы маынасы болмайды, тек грамматикалы мн береді. зі жаланан сзге жаа жаа маына береді. Немесе сзтла жасайды; сзді трлендіреді, байланыстырушылы ызмет атарады.

Аффикс латын тілінен енген термин жаланан деген ымды береді. Грамматикалы немесе сзжасамды масатпен тбірді згерту шін жаланатын кмекші морфема. р тілді грамматикалы сипатында бір парадигмаа кіретін аффикстер жйесі міндетті трде крсетіледі.

Дние жзі тілдерінде аффиксация морфологиялы маызды блігіне кіреді. Кей тілдерде кбіне байланысу процесінде суффиксация не префиксация пайдаланады. Аффиксті тбірге жалануына байланысты бірнеше трін ажыратады.

1)Префтикс немесе приставка-сз тбіріні алдына осылатын осымша: анти-научный.

2)Постфикс, кейде прилепдер аталады тбірден со жаланатын осымша; жалау жне жрна.

3) Инфекс-тбір мен негіз ортасына осылатын осымша: das Tagebych, самовар.

4)интерфекс-тбір мен суфикс арасына осылатын осымша: пе-в-ец.

5)Трансфикс-дауыссыз дыбыстардан тратын тбірді блшектейтін дауысты, яни сз ішіне дауыстыны кірігуі: Ktb-kataba.

6)Конфикс немесе циркумфикс-атар ызмет атаратын префикс пен постфиксті комбинациясы: префикс-сз тбірі-посфикс: Сзжасамды екі ртрлі суффиксті олданатын мнды тсіл парасинтез деп аталады.

Аффикстерді мндай ерекшелігі екі категорияа; бірі, жаа туынды сз жасайтын лексика грамматикалы категория; екіншісі, форма тудыратын функционалды-грамматикалы категорияа блінуі себепші болады.

1)сіісу былысы.

Тілде рамындаы тбір морфемалар мен аффикстік морфемалар бір-бірінен ажырап, шегі-ашы-айын крініп тратын сздерде, рамындаы негізгі морфема мен аффикстік морфема зара кірігіп, бір-біріне сіісіп кеткен, тілді азіргі алпы трысынан морфемалара блшектеуге келмейтін тбірлер немесе негіздер де кздсе береді.

Сз рамындаы морфемаларды маыналары жойылып, оларды бір-біріне кірігіп кетуіне, соны нтижесінде сзді морфемалы жігіні бден кгірттеніп, морфемалара мшеленбеуіне келетін морфологиялы процесісіісу былысы деп аталады. Морфологиялы сіісу процесінде сзді тбірлес, тркіндес сздерімен байланысы кмескіленіп, ол байланыс бірте-бірте кірігіп кеткен сздер зімен тбірлес сздерден ошауланып алшатайды. Мысалы, жа, жан, жалын, жары деген сздер этимологиялы трыдан тбірлес сздер боланымен,азір бір-бірінен алшатаан.

2)жылысу былысы.

Тілді даму барысында сз рамындаы морфемалардыбіріні элементі екіншісіне ауысып, ол морфемаларды брыы жігі мен ара атысыны згеруі жылысу былысы деп аталады. Морфологиялы жылысу процесіні нтижесінде аффикстік морфеманы дыбысты рамы лая тседі, рі сз рамындаы алдыы жрна соы жрнаа жылжып, ранды жрнатар жасалады. Мысалы, мені, оны, сені, соны деген есімдіктерді рамындаы ілік септік жалауы о баста –ы, -і трнде олданылан. Морфологиялы жылысу процесіні нтижесінде есімдіктерді соындаы н дыбысы жалауа ауысан да, ілік септікті жалауы лайып –ны, -ні трінде айтылып алыптасан.

3)декорреляция былыс.

Сзді о бастаы морфемалы рамы да, морфемаларды ара атысы да, саны да, орны да згермей, оларды сипаты мен маынасыны згеруін декорреляция былысы деп атайды.

4)диффузия былысы.

Сз рамындаы морфемаларды арасындаы біркелкі дауыстыларды немесе біркелкі дауыссыздарды згеріске шырау былысы. Диффузия сздер мен сз тіркестеріні айтылу жаынан крініп, жазба тріне сер етілуі ммкін. Мысалы, ара ат, ара ала ат дегендер ауызекі тілде арат, аралат трінде айтылады.