Таырып Негізгі грамматикалы ымдар (грамматикалы категория).

Грамматика термині гректі grammatike, яни gramma-ріп, techne-жаза білу сздерінен, уелде ріпті ои алу не жаза білу нер ретінде абылданан. азіргі кезеде грамматика тіл рылымын зерттейтін тіл біліміні бір саласы. Яни, тілді грамматикалы рылысы, оны задылытары, грамматикалы бірліктер туралы ілім.Тілді зіндік амал тсілдерді жиынтыы грамматикалы рылым деп аталады. Грамматикалы рылыс траты жйе ретінде ата задылытара сйкес алыптасан. Бл жйе немі, рі белсенді ызмет атарып келе жатыр. Тілді грамматикаылысы тарихи категория, ол здіксіз озалыста, дамуда болып, дамуды жалпы задарына баынады. Грамматикалы рылымны зіндік бірліктері бар: сз, сз тіркесі, сйлем. Сз морфемалардан ралып, зат, былыс, іс-рекет, сапа-белгіні атауын білдіретін дыбысталу мен маынаны бірлігінен тратын бірлік. Сз тіркесі толы маыналы екі сзді зара р тлалы, рі маыналы жаынан байланысуы. Сйлем-сздер мен сз тіркестерден ралып тиянаты ойды білдіретін бірлік. Мндай грамматикалы бірліктерді ылыми трыдан айындауда грамматика іштей ш салаа блінеді: сзжасам, морфология, синтаксис.

Сзжасам-жаа маыналы сз жасау тсілдерін, морфология сзді грамматикалы маыналары мен формаларды грамматикалы категориялар, сз таптары, оларды трлену жйесі мен сипатын; синтаксис-сздерді байланысуы, сз тіркесі, сйлем, оны рылысын арастырады. Грамматика салалары зара тыыз атынаста, сатылай байланысады.

зіндіклексикалы маынасы бар сзді тілдік амал-тсілдер кмегімен трлендіріп жаа сзжасамды маына туындаса, морфологияда мндай сздерді формасы мен маынасына арай белгілі грамматикалы категория рамында сз таптарына топтастырамыз, ал синтаксис саласында сздерді зара, маыналы байланыса тсіріп сз тіркесін, одан крделі грамматикалы бірлік сйлем жасалады. Демек грамматика тілді грамматикалы рылысын, сз таптарын, грамматикалы тлалары мен категорияларыны, сзді бір-бірімен тіркесу тсілдері мен трлерін, сз тіркестері рылысын, сздерді сйлемдегі ызметін, сйлем жйесіні зерттейтін тіл біліміні саласы.

Тіл білімінде грамматика мселелері бізді жыл санауымыза дейінгі V-IV . кне нді лингвисі Панини грамматикасынан бастап байыры грек ойшылардан арай айтылып келеді. Бл дуірде тілді морфология, фонетика, лексикология, синтаксис мселелері практикалы сипатты зерттеуге тсті. Паниниді «Аштадхьяи» (грамматикалы ережелерді 8 блімі) ебегі тіл білімі тарихындаы тыш сипаттамалы грамматика. Бл ебекте трт мынан астам грамматика ереже берілген. Кне грек алымдары грамматиканы логикалы категорияларды крсеткіші ретінде, негізінен, морфология мселелерімен шылданан. Тркі тілдері грамматикасына атысты нды ебек-М.ашари жазан «Диуани лат-ат трк». Мнда тркі тіліні сз олданысы, оны семантикалы, дыбыстыд, грамматикалы сипаттары, бір-біріне састыы мен ерекшеліктері талдауа тскен. ыпша тілдеріні тыш грамматикасы-араб тіліні маманы Абу Хаийанны 1312 жылы Каирде жары крген «Китап ал-идрак-ли-лисан ал-атрак» (тркі тілдеріні тсіндірме кітабы) ебегі. Мнда тркі тілдеріні, соны ішінде аза тіліне тікелей атысты бар ыпша тіліні фонетикасы, грамматикасы, лексикасы жнінде бай материалдар бар. аза тіліні грамматикалы рылымын жеке бліп зерттеуге арналан тыш грамматика Платон Михайлович Мелиоранскийді «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деп аталатын кітабы. Екі кітап етіп басылан бл ебекті фонетика мен морфологияа арналан бірінші блімі 1894 жылы, синтаксиске арналан екінші блімі 1897 жылы Петербургте басылып шыты. Біра бл ебек негізінен тіл йрену, тіл йрету масатында жазылан болатын. Бдан баса да аза тілі материалдарында атысты М.Трентьев, В.Катаринский, Н.лаптев, Г.Архангельский трізді крнекті алымдарды грамматикалары жары крді.

Тілді грамматикалы рылысыны зерттелу ерекшелігіне (амтылу дрежесіне) арай грамматика нормативті грамматика жне ылыми грамматика болып екіге блінеді. Нормативті грамматикаа орта мектептерге арналан оулытар жатады. Онда сздерді грамматикалы маынасыны трлену жйесі болатындыы, сз таптарына блінетіндігі, бір-бірімен байланысып, тіркесіп, сйлем рау ызметі, сйлемні ылысы мен ызметі баяндалады. Ал ылыми грамматикада осы былыстарды сипаты, задылытары, ылыми трыда аныталып, мні ашылады, рбір тілдік былысты сипаты баса тілдік былыстармен байланыста, себеп-салдарлы айда натылы зерттеулерді нітижесіндесипатталады. Жоары оу орындарына арналан оулытар мен академиялы басылымдар ылми грамматика деп аталады. Мндай аза тіліні ылыми негізін алаан грамматика А.Байтрсынлыны ш блімінен тратын «Тіл ралы». аза тілі туралы ылымды алыптастыруда алым-тілді дыбысты жйесін зерттейтінфонетика, жазу жйесін зерттейтін графика мен орфография, морфологиясы мен синтаксисті рылысын зерттейтін грамматика салаларына топтастырады. аза тілі материалдары тыш рет ылыми негізде талдауа тсті. Мнан со 1954 жылы «азіргі аза тілі» деп аталатын жымды грамматика жары крді. Бл грамматика оу ралы ретінде лексика, фонетика, грамматика дегейлерін арастыран. Ал тіл мамандарына арналан екі блімді «аза тіліні грамматикасы» (1967) тек морфология мен синтаксис мселелерін амтиды. Демек юграмматикалы рылым біркелкі зерттелмеген. Оан С.Аманжоловты зерттеулері де длел бола алады. Лингвистика мселелерн 11 топа топтастыра келе алым «Грамматика мселелерін зін алса, программа бойынша ол 4 блінеді: фонетика, морфология, синтаксис, стилистика» (1,47) деп жазды. .Жбанов «Грамматика деген не?», «Грамматика андай пндерден ралады?» деген срау тірегінде сз озай келе «Сз бйымыны алай оралатыны сз материалаыны сыр сипатын білдіретін грамматика аталады»(2, 148) деген анытама береді. Грамматика ілімні дамуындаы тілді грамматикалы рылысыны задылытары мен ерекшліктерін амтыан академиялы грамматика-«аза грамматикасы». Грамматика авторлары бл ебекті аза деби тіліні грамматикасы деп атайды. Грамматика фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис мселелеріне арналан. азіргі тіл білімі дамуындаы интонология, морфология, синтаксистік конструкция, сзжасам мселелерімен толытырылан. Біра бл ебекте лексикология мселесі амтылан. Лингвистикалы сздіктерді тілді грамматика саласына берілген анытамалар негізінен бір жаты; «Грамматика тілді рылымы яни морфологиялы категориялар мен тлалар, синтаксистік категориялар мен рылымдар, сзжасам тсілдеріні жйесі» (3, 53) «Тілді ішкі рылысы, яни сз тудыру, сзжасам тсілдеріні морфологиялы сз таптары мен трлену формаларыны, категорияларыны, сзді бір-бірімен байланысуы, сз тіркесіні, сйлем рылысыны жйесі» (4, 83).

Демек грамматика тілді грамматикалы рылысын, яни сз тлалар, сз таптары, грамматикалы категория, сз тіркесі, сйлем мселелерін арастыратын ылым саласы.