Таырып Аффикстік морфемалар жне оларды трлері

з алдына дербестігі жо, тек сз рамында тбір морфемаа жаланып олданыланда ана, белгілі бір маынаа ие болатын кмекші морфемалар аффикстік морфемалар немесе аффикстер.

Дербестігі жо тбірден немесе дербестігін сатаан (бір) тбір морфемадан сз жасайтын мндай аффикстерді сз тудырушы аффикстер дейміз. Сз тудырушы аффекстерді маынасы – деривациялы маына деп аталады.

Сз бен сзді байланыстырып, оларды бір – бірне атысын білдіретін аффикстер сз трлендіруші аффикстер, ал оларды грамматикалы маыналары реляциялы маын деп аталады.

Кмекші морфемалар немесе аффикстер осылайша екі лкен топа блінеді де, рбір жеке тілде олар сол тілді грамматикалы рылысыны ерекшелігіне орай бірнеше трге ажыратылуы ммкін. Мысалы: орыс тілінде кмекші морфемалар немесе аффикстерді префикс, суффикс, флексия (немесе окончание) деп аталатын трлері бар. Орыс тіліндегі суффикс деп аталатын морфема тркі тілдерінде, соны ішінде аза тілінде, жрна деп аталатын морфемаа сйкес келеді де, тбірден со жаланады. Орыс тілінде суффикстермен барабар ызмет атаратын кмекші морфема – префикс.

Суффикстер тбірден со жаланса, префикстер тбірді алдында трады. Тркі тілдерінде бірі - аза тілінде беймаза, беймезгіл, бейтаныс, бейтарап, бейхабар трізді сздерді рамында иран тілдерінен енген – бей – префиксі шыралады, біра ол аза тілінде префикс ретінде ызмет атара алмайды, аталан сздерді рамында ана олданылып, бл сздер блшектенбейтін бірттас сздер ретінде ынылады.

Кмекші немесе аффикстік морфемаларды бірі – инфекс. Инфекс – сз тудыруда немесе сз трлендіруде тбірді ішіне ойылатын морфема. Инфекс латын тілінде, тагаль (индонезия) тілінде шрасады.

Аффикстік морфемаларды ішінде е жиі шрасатындары – жрнатар мен жалаулар.

Жрнатар з ішінде екі топа блінеді: оны бірі – сз тудырушы жрнатар, екіншісі – форма тудырушы жрнатар.

Сз тудырушы жрна жаланан сзіне жаа маына степ, туынды сз жасайды. Сз тудырушы жрнатарды жалауы арылы жасалан туынды сздерді з алдына блек дербес сз ретінде аралады. Мысалы: ек, су, ол деген тбірерге сз тудырушы жрнатарды жалауынан жасалан мынадай туынды сздер бар: егін, егінш, егіншілік; сулы, сулы, сула; олдау, олдаушы, олдан.

Форма тудырушы жрнатарды сз тудырушы жрнатардан табиаты басаша болады. форма тудырушы жрна зі жаланан сзіне сл ана осымша маына стейді. Екінші сзбен айтанда, форма тудырушы жрна жаланан сзіні маынсын бзбаыды, згертпейді, тбірден лексикалы маынасы баса, жаа лексикалы единица тудыра алмайды. Мысалы: кел деген етістікке форма тудырушы р трлі жрнатарды жалануынан оны мынадай формлары жасалады: келер, келмес, келген, келетін,келмек.

Жрна пен жалауды бір – бірінен айырмашылыына тоталанда, оларды мына бір ерекшеліктерін атап айту керек.

Жрнатармен салыстыранда, жалауларды олданылу рісі мен шебері анарлым ке. Жалаулар белгілі бір сз табына енетін сздерді таламай, оларды кмісіне бірдей жалана береді. Мысалы: аза тілінде зат есімдер тобына енетін сздерді бріне бірдей септіжалаулары да, кптік жалаулары да, туелдік жалаулары да жалана береді. Етістіктерді тобына енетін сздерді кмісі бірдей жіктеме алады. Жрнатар белгілі бір сз тобына енетін сздерді кмісіне бірдей емін – еркін осыла бермейді де, оларды ішінде арнаулы бір тобына ана жаланады. Мысалы: зат емісні – м (-ым, -ім) жрнаы етістік атаулыны бріне жалана бермейді. Аталан жрна жайыл, тс, он деген етістіктерге жаланады да, олардан зат есімдер жасалады; біра бл жрна уан, сйін, ызан деген етістіктерге жалана алмайды.

Кптік, туелдік жне септік жалаулары, детте, зат есімдерге тн жалаулар болып есептелінеді. Бл жалаулар жрнатар трізді емес, кллі зат есім атаулы сздерді барлыына бірдей жалана алады. Жалаулар белгілі бір сз табына атысты сздерді барлыына алады. Жалаулар белгілі бір сз табына атысты сздерді барлыына бірдей іркілмей жалана берумен шектеліп оймай, р трлі сз тобына атысты сздерге де жалана беруі ытимал. Мысалы: кптік, туелдік, септік жалаулары зат есімдерге ана емес, сонымен бірге субстантивтенген баса сз таптарына жалана алады. Бл жерде зат есімнен баса сз таптарыны кптік жалауы абылдауы шін оларды субстантивтенуі рдайым шарт еместігін айта кету ажет. Зат есімнен баса сз таптарыны ішінде субстантивтенбей – а кптік жалауын абылдайтын сз таптары да бар. Мысалы: етістіктер жіктелегенде, оларды екінші жаынан кейін кптік жалауы жалана береді. Мысалы: жазасыдар, жазасыздар, жазсадар.

Аффикстік морфемаларды екінші трі – жалаулар жаланан сзді рамындаы негізгі морфема мен кмекші морфеманы маыналары бір – біріне жымдаса кірігіп кетпейді, аффикстік морфеманы сзге жаланып, соан ілесіп жрген осалы элемент екені аарылып трады.

Жалауларды сзді тбіріне маыналы жатан кірігуі жне онымен байланысы, жрнатара араанда, анарлым солын, лсіз.

Сонымен, кмекші немесе аффикстік морфемалар маыналары мен атаратын ызметі жаынан трлі – трлі болады.

Тіл – тілде сздер бір – бірімен маыналы арым – атынаса тсуіне арай омонимдес сздер, синонимдес сздер жне антонимдес сздер болып топталады. лденеше маынада олданылатын сздер полисемантизмді немесе кп маыналы сздер деп аталады. Омонимия, полисемия, синанимия жне антонимия былыстары тіл білімінде кбіне – кп лексикалы единица – сздерге тн былыс ретінде саналып, осыан орай, олар, детте, лексикология саласында аралып келеді. Тіл деректері аталан былыстарды негізгі морфемалара немесе сздерге ана емес, сонымен бірге аффикстік морфемалара да тн былыс екендігін крсетеді.

рамына арай сздерді жала сздер жне крделі сздер деп блетініміз белгілі. Тіл деректері осылайша блуді сздер шін ана емес, аффикстік морфемалар шін де ажет екендігі крсетеді. Енді осы мселеге келсек.

Омонимдес аффикстер. Бір тбірден кемінде екі сз тудыратын, дыбыстаушы бірдей, маынасы мен ызметі баса – баса аффикстер омонимдес аффикстер деп аталады. Мысалы: мндай омонимдес аффикстерді атарына тркі тілдерінде, соны ішінде аза тілінде, етістіктен сім сз тудыратын – (- ы, - ік) аффиксі мен етістіктен етістік етістік тудыратын – ( - ы, - ік) аффексін жатызуа болады. Мысалы: Келтірілген омонидерді (ызы 1 – ызы ІІ, жаыры 1 – жаыры ІІ) алдыы сыарлары – есім сздерде, соы сыарлары – етістік сздер. Бл омонимдер ыз жне жаыр деген етістіктерге есім сз бен етістік сз тудыратын омонимдес аффикстер ( - ы І – есім жрнаы, ы ІІ – етістік жрнаы) жалау арылы жасалан.

Аффикстер білдіретін маыналары жаынан аланда, дара маыналы аффикс жне кп маыналы аффикс болып блінеді. Мысалы: ауыла, алаа деген сздерді рамындаы – ы аффиксі (барыс септік жалауы) баыт маынасын білдіріп, дара маыналы аффикстерді атарына жатады. Кп маыналы аффикстерді омонимдес аффикстерден ажыратуы ажет.