Таырып Крделі сз туралы тсінік

Сз бен сзді абыстыра біріктіріп жаа сз жасау аза тіліні ріден келе жатан дстрі.Бларды рамы бден жымдасып, брыны жігі білінбей, бір сз болып кеткен (олабыс, бгін, биыл т.б). Крделі сздерді рамы тбір мен тбірді (немесе тбір мен негізді, я негіз бен негізді) бірігуінен, осарлануынан, тіркесінен рала береді (олбасшы, айбалта, сары май, крі жілік, бел ора т.б.). Крделі сздерді жазуда бірізділік алыптаспаан. Екі сзді біріктіріп жаа сз жасау сзжасамны німді тсіліні бірі.

Тіркескен крделі сздерді зіндік сзжасамды ерекшеліктері бар. Олар да екі не одан да кп маыналы сздерден жасалып, бірттас лексикалы маына беретін сздер. Блар рамы, маынасы, атаратын ызметі жаынан біріккен жне ос сздермен бірдей, сзді тануа ойылатын белгілерге толы жауап береді, айырмалары емлемен байланысты.

Тіркескен крделі сздер сан алуан. Мысалы: бала баша, бал айма, бзау балы, ала жаздай, ара кк, ызыл кре, жасылы ыл, кмек ет т.б. Тіркескен крделі сздерді рамындаы сыарларды брі де сзжасамды ызмет атарады.

ысаран сздер ышамдап айту, жеілдетіп олдану задылыына байланысты туады. азіргі кні оларды тр-трі туып жатыр. Мысалы:ріптік, буынды, аралас ысартулар.

Сздерді крделі трлеріні айырым белгілері сзді айырым белгілеріне жауап береді, олармен бірдей деп кіріспе блімде айтты. Сол себепті, крделі сздерді, оларды трлерін сипаттау жне жасалу жолдарын талдау алдында, жалпы сз туралы жалпы тсінік жасап алуды жн крдік.

ым маынамен штасып, ойлаумен абысып зара тыыз байланысып отырады. Ойлау да ым да сз арылы крінеді. Бір сзден де кп сзден де бір ым

жасалады. Бір сз бірнеше ымды да білдіреді. Сз бен ымны бірдей еместігін кп маыналы сздер мен синонимдер арылы білуге болады. аза тіліндегі жел мен самалды алайы алашысын кшті соан трі, соысы жана-жайлы жеіл трі деп са, ырыздар керісінше тсінеді. Яни шамал деп кштісін жел деп жмса жел трін айтады. азатар малай деп біреуді есігінде жалданып жрген ызметші жалшы дегенді ады. Ал башрт-татар тілдерінде малай деген сз бала деген ымды білдіреді.

Синонимдер бірнеше сздер арылы бір ымды білдірсе, кп маыналы сздер бір сзбен бірнеше ымды крсетеді. Маына ымны айындалып алыптасан формасы. ым – дние жзінде анша халы аншама тіл болса, соны бріне орта на бірдей. аза халы кн, жер, ысты, суы, су, ст ет нан дегендерді алай тсінсе зге халытар да дл солай тсінеді. ым-затты немесе былысты жай ана бейнесі емес, оларды басты белгілеріні ойда орытылып топшыланан жалпыланан бейнесі. ым тілде сз арылы айтылады, сз маынасына тіркеледі. Белгілі бір ымдарды білдіретін жне ол ымдарды зіні маыналарында бейнелейтін сздер здері белгілейтін ымдар арылы шынды болмысты белгілі бір шатарын, ойдаы былыстар мен заттарды топшылап бейнелейді.

ым – дние жзінде анша халы аншама тіл болса, соны бріне орта на бірдей. аза халы кн, жер, ысты, суы, су, ст ет нан дегендерді алай тсінсе зге халытар да дл солай тсінеді. ым-затты немесе былысты жай ана бейнесі емес, оларды басты белгілеріні ойда орытылып топшыланан жалпыланан бейнесі.

Заттар мен былыстар адам санасына сер етіп, сулесін тсіреді де оларды басты белгілеріні ойда орытылып топшыланан бейнесі – ым пайда болады. ым адамдарды оамды практикасы арылы сзге маына болады. Заттар мен былыстар сз арылы белгіленеді де сздерді білдіретін ымы мен маынасы арылы белгілі болады [1]. Сз ымды білдіреді дедік. ым сзді негізінде туып мір среді. андай бір сзде болсын белгілі бір маына болады, біра сздерді барлыы бірдей ымды білдіре алмайды. Мысалы одаай сздерде белгілі бір маына боланымен, ымды білдіре алмайды. Кейбір шылау сздерді де ыма атысы болмайды. Мысалы: Мына атты желісі желіс-а екен! Деген сйлемдегі а деген шылау сзде кшейту маынасы бар да, Слемімді айтты ба? деген сйлемдегі ба деген шылау сзде сраулы маына бар біра бларды ешайсысы ымды білдірмейді. Ойлау категориясы ретінде аралатын ымда эмоциялы бояу болмайды. р трлі халытарды лттарды барлыына бірдей жалпылама орта болады. Ал сз маынасына келгенде аза тіліндегі сздерді маынасымен зге тілдердегі сздерді маынасы дл бірдей болу ммкін емес. рылысы зге тілдер тгілі бір системадаы туыс тілдерді сздері де бірімен бірі кейде сасанымен, кбіне йлеспей жататындыы сзсіз.

Туыстас тілдердегі сздер бір-бірімен дыбысты комплексі жаынан сату болып келгенмен маына жаынан алша-алша болу ажап емес. аза тіліндегі жел мен самалды алайы алашысын кшті соан трі, соысы жана-жайлы жеіл трі деп са, ырыздар керісінше тсінеді. Яни шамал деп кштісін жел деп жмса жел трін айтады. азатар малай деп біреуді есігінде жалданып жрген ызметші жалшы дегенді ады. Ал башрт-татар тілдерінде малай деген сз бала деген ымды білдіреді.

Сзді маынасында рбір тілді зіндік ерекшелігі, зіндік бояуы, зіндік мні зіндік сипаты болады. Мселен тз деген сзді орыстар соль, тздыты-соус дейді. Бл ым екі халыа бірдей. Біра маыналы жаынан дамуында екі тілде згешелік бар. Соль – деген сзді орыс тілінде бірнеше ауыс маынасы бар, оны есесіне соус деген сз ешандай ауыс маынада айтылмайды. Ал аза тілінде керісінше Тз деген сзде ауыс маынада азыра та тзды сзінде кбірек олданылатындыын байаймыз. Мысалы Кешпен отырып Аян «романа» кірісті... жиналан барлы ой сезім тздытарын алам арылы ааза ткті. (С.Сейфуллин.) Тз бен тздыты ымы екі халыа бірдей боланымен,орыс тілінде соль (тз) аза тілінде тзды (соус) эмоциялы мн алан. Екі халыта екі сз екі трлі жолмен дамыан. Сз біткенні брінде де белгілі маына болады. Біра кез келген сзде ым бола бермейді. Мселен одаай есімдік шылау сияты сз табынан болан сздер ешандай ымды білдіре алмайды.Мысалы: Шіркін, Танабай йіні азысы мен артасы, сары ымызы еске тсті-ау (С.Сейфуллин). Осындаы шіркін мен ау деген сздерді сйлемде р трлі маынасы боланымен, бларды еш біреуі де ымды білдіре алмайды. ымнан сз маынасыны таы бір згешелігі сз маынасында адамны жаымды-жаымсыз кзарасын, кіл кйін білдіріп, сезімге сер етерлік бояуы болады. Мысалы: Тй-тй-тй аз-аз-аз... араым апыл-тапыл басана мз. (Б.Майлин.) Осындаы тй-тй, аз-аз, араым, сздері алыптасан арнаулы маыналарыны стіне адамны уанышты, сйінішті, кйінішті таырау та алу сезімдерін білдіріп сан алуан эмоция сер етіп тр. Бан араанда сз маынасы ойды ана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті билеу шін де жмсалатындыын аарамыз. Мндай асиет ымда млдем кездеспейді.

ым барлы халыта бірдей, ал оны маына арылы крінісі р тілде р алай болады. ым дара сзбен де бірнеше сздерді тіркесімен де белгіленеді. Мселен: ашы алыс шалай деген жеке сзбен білдіретін ымды ла естімес, кз крмес жер деуге болады. Мны зі ым мен сз маынасыны на бірдей еместігін крсетеді. Кейбір шылау сздерді де ыма атысы болмайды. Мысалы: Мына атты желісі желіс-а екен! Деген сйлемдегі а деген шылау сзде кшейту маынасы бар да, Слемімді айтты ба? деген сйлемдегі ба деген шылау сзде сраулы маына бар біра бларды ешайсысы ымды білдірмейді. Ойлау категориясы ретінде аралатын ымда эмоциялы бояу болмайды. р трлі халытарды лттарды барлыына бірдей жалпылама орта болады. Ал сз маынасына келгенде аза тіліндегі сздерді маынасымен зге тілдердегі сздерді маынасы дл бірдей болу ммкін емес.

аза тіліндегі жел мен самалды алайы алашысын кшті соан трі, соысы жана-жайлы жеіл трі деп са, ырыздар керісінше тсінеді. Яни шамал деп кштісін жел деп жмса жел трін айтады. азатар малай деп біреуді есігінде жалданып жрген ызметші жалшы дегенді ады. Ал башрт-татар тілдерінде малай деген сз бала деген ымды білдіреді.

Тіл білімінде ымнан сзді жне оны маынасын ажырататын басты белгілер деп мынандай ерекшеліктерді крсетеді.

1. Сз біткенні брінде белгілі бір дыбысты рылымны бірлігі болады. аза тіліндегі сздерді дыбысты рылымыны бірлігі туралы задылыты аза тіліні фонетикасы йретеді. Тілдегі екпін ым да сзді фонетикалы белгісіне жатады.

2. Белгілі бір дыбысты рылымны бірлігіне ие болан сздерді брі де белгілі бір маынаны білдіреді. Фонема мен сзді айырмашылыы сзде белгілі маына болады, ал фонемада еш маына жо тек сз рамында маына ажыратушылы ролі бар.

3. рбір сз сол тілді грамматикалы задарына бтіндей баынып соан тн тлалара ие болып соларды тр-трпатыны біреуінде ана кріне алады. Бл жаынан сз бен сз тіркестеріні тбірлі айырмасы бар. Еркін сз тіркесі де траты сз тіркестер де бірттас грамматикалы тлаланан единица деп аралмайды.

4. Дербес сз болу шін оны рылымы рылысына ешбір згеріс енгізуге басаша згертуге келмейтіндей болу ажет. Сзді рылымды тйытыы ттас саталуы керек. Мысалы: базар базарлы, азан азанды, ла лашын, кз кзілдірік трізді сздерді рылымына басаша бір дыбыс осылса онда бл сздерді дыбысты рылымыны бірлігіне нсан келіп сз ымын згертіп жіберуі сзсіз. Сзді маыналы блшектеріні аралыына бас арты ешбір дыбыс ешбір сз енбеуге тиіс. Еркін сз тіркестерінде мндай принцип саталмайды. Мысалы: колхоз-колхоз мшесі, колхозды озат мшесі, колхозды озат арт мшесі.

5. Морфема жне сз тіркесі мен сйлемнен сзді енді бір згешелігісз белгілі бір сз табына телінді болады.

6. Сз айда жне ашан олданылса да даяр кйіндегі ттас дние ретінде пайдаланады.Еркін сз тіркесі мен сйлем на сйлеу стінде растырылады. Ал сз керісінше тілде брыннан бар даяр алпында сйлем мен еркін сз тіркесіні рамына кіреді.Сз зіміз оршаан ке дниедегі зат пен былысты атауы боландытан олара тн телінді дербес зіндік маынасы болады. Бл маына зат пен былысты тікелей байланыстырмаанымен, сол ымды білдіретін баршаа танымал орта белгі ретінде жмсалады. Мселен нан ст ет су деген сздерді алса осыларды райсысыны рі натылы, рі жалпылы ымы бар. Су деп ыдыса йып ішкелі тран немесе арытаы аып жатан баша-бау суаратын суды да сонымен атар дние жзіндегі мхит, теіз, кл, зен, бла, ды, біткенні суын да атай беруімізге болады. Сз андай крделі болса, оны маынасы да сондай крделі деп есептеледі. аза тіліндегі барлы сздер семантикалы белгілеріне арай атауыш сздер,кмекші сздер жне одаай сздер деп е алдымен ш топа блінсе бл топты рбіреуі іштей лексикалы- грамматикалы белгілеріне арай таы да жіктеледі. Атауыш сздерді здері зара есімдер мен етістіктер болып блінсе есімдерді зі атауыш есімдер жне стеуіш есімдер болып екі топа блінеді. Ал атауыш есімдер зат есім, сын есім, есімдік, болып ажыратылса, стеуіш сздерді зі іштей стеу сздер жне еліктеу сздер р алуан болып ажыратылады.

Сздер рамына арай жала сздер жне крделі сздер деп топтастыратынын білеміз. Біз жеке, жала сзге атысты сипаттар мен белгілерді айтып ттік. Енді крделі сздерге сз трысынан ыса трде тоталайы, ол туралы да тсінік берейік.

Жала сз тбір мен осымшаларды осындысынан ралса, крделі сз тбір мен тбірді бірігуінен, осарлануынан немесе тіркесінен ралады. Мысалы: 1) олап, 2) зынды-ысалы, 3) крі жілік. Алдыысы тбір мен тбірді (ол+ап) бірігуінен, екіншісі негіз бен негізді (зынды жне ысалы) осарлануынан, шіншісі тбір мен тбірді (крі жне жілік тіркесуінен жасалан. Крделі сздерді рамындаы сыарлар жеке трандаы маыналарынан да, ызметінен де алшатап, оларды осындысы (немесе тіркесі) ттасан кйінде бір бтін сз-крделі сз- ретінде ынылады.

Крделі сз рылымы жаынан синтаксистік сз тіркесімен де, фразеологиялы сз тіркесімен де сас келіп, солармен астарласып жатады. Алайда мндай састы оларды біртектес ете алмайды. Олар р баса былыстар.

Крделі сздерді трлерін анытауда, детте, оларды сз тіркестерімен салыстыра арастыру назарда болады. Себебі-крделі сздерді шыан тегі, жасалу жолы сз тіркесіне барып тіреледі.

Тарихи трыдан крделі сздер кемінде екі сзді тіркесуі арылы жасалады. Даму барысында бірттас сзге (крделі сзге) айналу процесі бола береді.

Жоарыда айтандай, тіл білімінде лексика-грамматикалы тла ретінде аралатын сзге (соны ішінде крделі сздерге де) тн жне сзді (крделі сздерді) сз тіркесінен, фразеологиялы оралымдардан ажырататын жалпылама белгілер бар. Олар: 1) семантикалы ттасты, 2) морфологиялы ттасты, 3) синтаксистік ттасты.

1. Крделі сздерді рамындаы сыарларды райсысы р баса лексикалы маынаны емес, тіркескен кйінде бір бтін (ттас) лексикалы маынаны білдіреді. «... Кіріккен сздерді ішіндегі жеке сздерді райсысыны з алдына жеке маынасы болмай, брі бірігіп барып бір-а маына береді деп осындайды айтамыз»,-деп . Жбанов «олап» сзін мысала келтіреді. Семантикалы ттасты – крделі сз атаулыны барлы трлеріне де тн орта белгі. Маынаны лшеу ылуа алып трып, біра жалыз маынаны зіне ана сйенбей, баса лшеулерді де осып арау керек болады, йткені семантикалы белгіден лі де болса аныты таныла оймайды.

2. Крделі сздер де жала сз трізді трленеді, кптеледі, септеледі. Крделі сздерді сыарлары блек-блек згермей, ттас кйінде трленіп, бір тлаа (формаа) ие болады. Крделі сздер ттасан кйінде ана парадигмалы атара мше ретінде ене алады, мны зі крделі сздерді морфологиялы ттастыын крсетеді. Жалпы сз атаулыа, соны ішінде крделі сздерге, те-мте тн белгілерді бірі-рылымды ттасты. Бл белгі баса белгілермен: семантикалы ттасты пен синтаксистік ттасты белгілерімен штаса келіп, крделі сздерді фразеологиялы оралымдардан, ЕСТ-нен ажыратады.

3. Крделі сздерді синтаксистік ттастыы оны блшектенбей, сйлемде бір ана мше болуынан крінеді. Бтіндей сз де, крделі сз де, ттасан кйінде сйлем рамында баса сздермен синтаксистік байланыса тседі.

Осы рамдаы ш белгіні негізінде сздерді крделі трлері тмендегідей топтасады.

1. ос сздер.

рамындаы сыарлары сабатаса байланысып рылан крделі сздерді тріне ос сздер жатады. Блайша жйелеу дстрге айналанымен, мамандарды ос сздер туралы пікірлері бір жерден шыпайды. Мысалы: «алыптаспаан тиянаты фразеологиялы топа жататын сздерді бір саласы-ос сздер болады»,-дейді І. Кеесбаев. Ысаов А.: «... Сзді айталап олданудан... лексикалы тсінігі згермейді, демек жаа сз тумайды, тек грамматикаланады» (4),-дейді. К. Аханов ос сздерді стеме буынды трлерінен басасын крделі сз деп арайды (1). Ж. Шкенов: «ос сздерді крделі сздер атарына жатуы осылайша р трлі пікір тудыранымен, блара орта кейбір жатарды барлыын да бекерге шыаруа болмайды. Ондай орта белгілерге, біріншіден, рамындаы сздерді сырты пішіні, дыбысталуы мен ішкі мн-маынасы негізінде алыптасан ралымны болуы; екіншіден, белгілі сз табына жатуы; шіншіден, сйлемге мше боланда да бірінен-бірі ажырамай, бір ана мшені, сондай-а сз тіркесіні бір ана сыарыны ызметін атаруы жатады».

2. Кіріккен сздер.

растырушы сыарларыны рі фонетикалы згеріске шырауынан, рі ышамдалуынан жасалан (білезік, бгін), зін раушы сыарлара ажыратылмайтын сздер жатады, олар тарихи трыдан кірігіп кеткен.

3. Біріккен сздер.

Семантикалы, морфологиялы, синтаксистік ттастытарымен сипатталатын, біріктіріліп жазылып жрген: асазан, осая, ркім т.б. тріздес сздер біріккен сздер тобына енеді.

4. Крделі рама сздер.

азіргі аза тіліні орфографиясы бойынша растырушы сыарлары блек жазылып жрген: ит ая, ара торай, кк жтел, ит жуа т.б. трізді крделі сздер.

5. Крделі сздерді бір трі-крделі-ысаран сздер.