Таырып Крделі сзге тн басты белгілер

КС – р жасалуы жаынан да, рылымы жаынан да р трлі болып келеді.

Тілді ертеректегі дуірінде р трлі сздерді тіркесіп келуінен жасалан сз тіркесіні сыарлары оны тілді дамуы барысында дыбысты та, маыналы та згерістерге шырап, соны нтижесінде ол сыарлар бл кнде блшектенбейтін бір бтін сзге айналуы ммкін. Мысалы, белбеу, ашудас, сексен, тосан, бгін, биыл т.б. Бларды андай тбірлерден жасаланын этимологиялы талдау арылы ана анытауа болады.

Крделі сзді жалпы шыан тегі – сз тіркесі.

Енді бларды бір-бірінен ерекшелік жатарына тоталайы.

Крделі сздер рамы екі сзбен шектелмей, одан арты сзден де бола беретіні белгілі. Ал ос сздер рамы екіден аса оймайды. Крделі сздер компоненттері арасына баса сзді сыналап ою ммкін болмаса, кпшілік ос сздер сыарлары арасына шінші бір сзді оюа болады. Мысалы: тсек- орын (тсек те орын); жасы-жаман (жасы да жаман); сйлей-сйлей (сйлей де сйлей); сарт-срт (сарт та срт) т.б.

Бдан кейін кпшілік крделі сздерден сз тудырушы жрнатар арылы баса бір сз тудыруа болады, мысалы: биыл – биылы, олап – олапты, оян – оянша, ау – аудай, н сал - н салыш т.б. ос сз бойында ондай асиет байалмайды.

Крделі сздерді ары тегі, негізінен, сз тіркесі; некен-сая болмаса, кпшілік крделі сздерге негіз болан сз тіркесін тауып, оны тсіндіруге болады, ал ос сздер олай етуге келмейді, йткені ол сз тіркесінен ажырамаан. Оан тарс-трс, ет-мет, шай-пай, у-шу, емін-еркін, тай-талас, ора-опсы, киім-кешек, тері-терсек, птер-тптер, жн-жра трізді мысалдар да длел боландай.

Морфологиялы сипаты, яни морфемалы рамы жаынан ос сз сыарлары аса крделі болады; мселен, айталама ос сздерді компоненттері жала тбірлеріні жай айталануынан да (биік-биік, ап-ап), осымшалы сзді айталануынан да (зді-зімен, сйлей-сйлей) бола береді. осарлама ос сздерді компоненттеріне келсек, олар да, біріншіден, сздерді осымшасыз осарлануынан (рт-мырса, баа-шаян, т.б.), екіншіден, осымшалы-осымшасыз сздерді осарлануынан (тсек-орын, тері-терсек, крген-білген, зынды-ысалы, жата-жастана т.б.), шіншіден, крделі сз бен жала сздерді осарлануынан (бгін-ерте, аайын-туан, кндіз-тні, аш-жалааш т.б.) жасалады. Крделі сздерді ары тегі, негізінен, сз тіркесі; некен-сая болмаса, кпшілік крделі сздерге негіз болан сз тіркесін тауып, оны тсіндіруге болады, ал ос сздер олай етуге келмейді, йткені ол сз тіркесінен ажырамаан. Оан тарс-трс, ет-мет, шай-пай, у-шу, емін-еркін, тай-талас, ора-опсы, киім-кешек, тері-терсек, птер-тптер, жн-жра трізді мысалдар да длел боландай.

Демек, крделі сз компоненттері морфологиялы рамы жаынан жинаы, бір ізділеу болып келсе, ос сздердікі бытыраы, ала-ла болып келеді. Фонетикалы жатан ос сздерді компоненттері буын, дыбыс жатарынан йлесіп, ыайласып, йасып отырады, мысалы: емін-еркін, алан-тан, есеп-исап, олпы-солпы, трізді сздерді компоненттері екі; ме-зе, у-шу, тріздікі бір буыннан трады. Абысын-ажын дегенде екі компоненті де бірыай дауысты «а» фонемасынан басталса, жн-жра дегенде бірыай дауыссыз «ж» фонемасынан басталып тр. ос сздер ішінде бл сияты ассонанс, аллитерация былыстары жиі шырайды. Ал крделі сзде бл кездеспейді.

Демек, ос сздерді сз тудыруды аналитикалы тсіліне жатызанны зінде де оны біріккен, рама сздер трізді німді тсіл деуге келмейді. Оан жоарыда берілген талдаудан да кз жеткендей болды.

ос сздер, рине, тілде лексикалы мддені теуге жмсалмайды емес, жмсалады. Соны зінде де барлыы емес, негізінен, осарлама деп аталатын трі. Біра оларды зі де крделі сздер сияты затты, сапалы, санды, іс-рекет, имылды трізді ымдарды білдіріп, соларды атауы ретте емес, р алуан жалпылама, топшыланан, экспрессиптік ымны атауы ретте ызмет атарады. Оан мына тмендегі мысалдар да длел боландай: абысын-ажын, аайын-туан, кедір-бдыр, киім-кешек, айай-срен, аыл-айла, алдап-сулап, ат-шана, дет-рып, уре-сарса, бес-алты, блан-талан, дм-тз, делі-лы, дос-жаран, еле-ала, ер-тман, ерлі-зайыпты, ел-жрт, етек-же, жай-жапсар, жаалаш-жалпы, жан-жануар, жарлы-жаыбай, жат-жаран, жер-кк, жел-з, жо-жітік, жн-жосы, жік-жапар, зр-заба, зіл-зре, келін-кепшек, крпе-жасты, кші-о, ааз-арындаш, ас-аба, атын-алаш, иян-кескі. аза тіліндегі жел мен самалды алайы алашысын кшті соан трі, соысы жана-жайлы жеіл трі деп са, ырыздар керісінше тсінеді. Яни шамал деп кштісін жел деп жмса жел трін айтады. азатар малай деп біреуді есігінде жалданып жрген ызметші жалшы дегенді ады. Ал башрт-татар тілдерінде малай деген сз бала деген ымды білдіреді.

Кіріккен сздерді уел бастаы алпынан згеше болып алыптасуына ндестік заы йыты болан. Мысалы: бйшешек, бйтерек сздеріні рамындаы «бй» уел баста «бай» формасында болан.

оланат екі сзден: ол жне анат біріккен, бастапы компонентті аыры «л» дыбысты ыпалынан соы анат сзіні бастапы «» дыбысы яданып «» формасына кшкен т.б.

Біріккен сздер уел бастаы алпын сатаан: тйетабан, лтабар, асазан, егеуйры. Ал кіріккен сздерді дыбысты згеріске шырап, уел бастаы тр-трпатын згертуі кездейсо емес, белгілі задылытара байланысты.

Кіріккен сздерді рамында маынасы тсініксіз сздер де кездеседі. Ондай сздерді кейде бір сыары болмаса екі сыары да бірдей тсініксіз болып келеді. Тіл мамандарыны зерттеулерінен оларды кейбіреулері маынасын жоалтан байыры сздер де, енді біреулері баса тілден енген сздер екені млім.

Мысалы: шалап сзі ол баста шала жне аб дегеннен кіріккен: шала тсінікті, ал аб тсініксіз, ол су деген маынаны білдірген, сонда шалап – шала су деген маынадаы сз болады, араат – ара тсінікті, ат тсініксіз, ол алтай тілінде жидек деген маынадаы сз, сонда араат – ара жидек, ызылат – ызыл жидек болады; шонжар дегенні шо деген сыары ырыз тілінде лкен, тре деген сз, осы шо байыры жар деген сзбен бірігіп, «ж» фонемасыны серімен, «» фонемасы «н»-а ауысан (жасалу орны жаынан ж-а «н» фонемасы жаын; «ж» тіл алды да, «н» - тіл шы, ал «» - тіл арты фонемасы), содан ол шонжар болып шыан. Желабыз – жел байыры сз, «абыз» моолды абас (кшті жел, дауыл) деген сзінен згерген, «л» -ды серінен «» ядап «» болан. Сайглік – сай ырыз сзі, онда те, асан дегенді білдіреді; ал глік аза тілінде – клік, ол да жйрік деген маынада жмсалатын сз. Айырма нді «й» дыбысыны серінен ата «к» дыбысы я «г» дыбысына; ауысан алаасар – ала кейбір тркі тілінде ессіз деген маынада жмсалатын сз, ал асар кріп-асар дегендегі асар, яни сорлы, баытсыз деген сз, «»-ны серінен «» фонемасы яданып «» болып згеруінен кіріккен. Жиеншар сзіні екінші сыары – шар кейбір тркі тілдерінде тым дегенді білдіреді, оан жиен сзі осылып, жиенні тымы деген маына туады. Мрап деген де кіріккен сз, ол мр жне аб деген екі сзден алынан. Мр арабты мир, амир, яни кім деген сзі де, аб парсыны су деген сзі, сонда бл су кімі деген ымды білдіреді, ауылды жерде бл сз осы маынада жмсалады да, «б»-ны байыры сз соында келуі бізде алыпсыз, сондытан ол «п» болып згерген.

Жарнама уел баста жар жне нама деген сздерден біріккен, ондаы нама парсыдаы хат деген сз, бізде ол дыбыс ндестігіне байланысты дама, деме, теме болып згерген, бл мінездеме, баяндама, анытама трізді сздерді де рамында кездеседі.

Келтірілген мысалдардан кргендей, кіріккен сздерді рамында кездесетін баса тілден енген сздер де зіні бастапы тласын немі сатап отырмай, кірген тілді дыбыс заына лайы кейбір фонетикалы згерістерге шырайды екен.

Кіріккен сздерді рамындаы компоненттерді тр-трпатыны згеруі жеке дыбыс ана емес, сонымен абат кейде грамматикалы формаларды млде ыысып тсіп алуымен де байланысты болуы ммкін, ол шін аптесер, алжапыш, кнбаар трізді сздерді талдап крелік. аптесер уел баста апты жне тесер, алжапыш – алды жне жапыш деген сздерден біріккен.

Кіріккен сздер компоненттері тегі жаынан да бірбеткей емес, р илы; дені байыры сздер, сонымен абат баса тілден енген де сздер кездеседі. Былтыр трізді ш компоненті де байыры сзден болан; шалап, жиеншар трізді бірі байыры екіншісі баса тілден енген сздерден кіріккендері де, тіптен барлы компоненттері де бтіндей баса тілден алынып, дыбысты згерістерге тскендері де бар. Осыан орай кіріккен сздерді шке блуге болады: Бірінші – байыры сздерден кіріккендер: кекілдірік, белбеу, ашудас, кндіз, алжапыш т.б.

Екінші – бірі байыры, екіншісі баса тілден еніп кірігіп кеткендер: олабыс, шонжар, алаасар, шалап, араат, баяндама т.б. шінші баса тілден енген сздер: шанама, мрап, жексенбі, дйсенбі т.б.

Жоарыда берілген талдаудан кргендей, кіріккен сз біріккен сздердей оны растырушы сыарларды жай ана осыла салуынан жасала салмаан; тілді дыбыс жйесіне тн задар негізінде ондаы компоненттер дыбысты згеріске шырап барып, содан кірігу арылы жасалан. Олай болса, оны бір ттас тла болып алыптасуына тек синтаксистік тсіл ана емес, оан осымша фонетикалы тсіл де з лесін осан. Реті келгенде айта кетелік: бтіндей сз, сондай-а форма тудыру тсілдері сз боланда, детте, морфологиялы, синтаксистік, ара-кідік семантикалы тсіл аталады да, фонетикалы тсіл млде атаусыз алады. Тегінде кіріккен сз ана емес, сонымен абат жалау, жрна жйесіндегі варианттылы; говорлы лексикаа жататын даай, матыр, пысан, суар, тайыз т.б. сздер мен деби тіл лексикасына жататын кз – кр, семір – семіз, кімет -кімет; ылым – білім – ілім трізді сздерді жасалуын да фонетикалы тсілді атысынсыз тсіндіру ммкін болмаса керек. Олай болса, сз, форма тудыру жйесінде жоарыда аталан тсілдермен абат, фонетикалы тсілге де лайыты орын берілуге тиісті.